Айулу

Айулу — айу кийик аҥ, кӧп айу јӱрер јер — айулу, айу орустап медведь, айулу орустап места, где много медведей.

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ Тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Иолгоныҥ сын тайгаларыныҥ ортозында, Кадынныҥ коолында, Улалунаҥ тӱштӱктей , Кадынга Айулу суу киргенинде. Кызык, тайга јерде, кырлары агаш-ташка бӱркеткен, јолдоры кату јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 422 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С..

Аҥ-куштары

Аймактыҥ јерлери аҥ-кушла байлык. Тӱлкӱ, кӧрӱк, јоонмойын, сыгырган, какай, тийиҥ, јараа, сарас, ӧркӧ, момон, кумдус, киш, койон агаш аразында, јалаҥдарда јӱрет.

Казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен. Аҥдар астаганы учун Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери тооргы, маны, кочкор. Оок куштардаҥ кӱӱле, кӱӱк, талаҥ-келеҥ, ӱренчи, чымдык, торко-сары (орустап иволга), томыртка, тоорчык, топтонок (орустап свиристель), тейлеген, таралјы (орустап сойка), теке-мӱӱс (орустап чибис). Сууларда чараган, сӧлӧм, чабак деп балыктар јӱрет.

Ӧзӱмдери

Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт.

Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл.

Јери ле јолдоры

Јуртта 6 ором: Јииттердиҥ, Јараттай, Кӱнет, Тӧс, Тракту, Јарат јандай.

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Алтыгы Куйум јурт Чамал аймакка кирген.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 284 кижи болгон, олордыҥ 69 % орустар, 29 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

• баштамы школ;
• библиотека;
• јурттыҥ клубы;
• магазин.

Таҥынаҥ ээлемдер. Туризм.

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (561).

Археологиялык

• Ташта јурамалдар (601, 602);
• Јебрен корумдар (596—600).

Ар-бӱткендик

• Субак Тогускан (595) јурттаҥ 25 км кире јерде;
• Байлу кыр Бозырташ (606);
• Аржан суу (605);
• Кезер таш (603).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.