Карибтәи Акризис

Уи зыхҟьаз СССР арбџьармчқәа рырхәҭақәа, атехникеи абџьари, аиадертә бџьаргьы налаҵаны, маӡала Кубаҟа рнагареи рышьақәыргылареи ауп.

Сара исыздырам, ахԥатәи адунеизегьтәи аибашьра ҟалар иарбан бџьару усҟан ахархәара зыҭахо, аха аԥшьбатәи – ахаҳәқәеи алабақәеи рыла акәхоит. (Альберт Еинштеин).

«Карибтәи акризис» ҳәа изышьҭоу ари зегь реиҳа иуадаҩыз политикатә конфликтуп СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рыбжьара аибашьра хьшәашәа анцоз аамҭазы.

Усҟан ахҭысқәа зегьы убас имҩаԥысуан, иалагарц алшон ахԥатәи адунеизегьтәи аибашьра Еиду Америкатәи Аштатқәеи НАТО-и ганкахьала, даҽа ганкахьала СССР-и, насгьы Варшаватәи еиқәшаҳаҭу атәылақәеи рыбжьара. Усҟантәи аамҭазы аконфликт зыбжьаз аҩганкгьы аиадертә бџьар рыман аҟнытә, ахҭысқәа рыҿиашьа адраматә ҵыхәтәа аиурц алшон. Анцәа иҟынтә, арҭ атәылақәа усҟантәи раԥхьагылацәа: Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент Джон Кеннедии СССР амаӡаныҟәгаҩ хада Никита Хрушьиови акыр аҟәыӷара аадырԥшит, еиқәышаҳаҭрак иазнеины аконфликт аҿиара аанкыларазы.

Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра анеилга ашьҭахь адунеи зегьы ҩ-лагеркны аҽашеит уҳәар алшоит: акапиталисттә Еиду Америкатәи Аштатқәеи, Мраҭашәаратәи Европеи зхагылази, асоциалисттә СССР-и Мрагыларатәи Европеи зхадараҿы иҟази (анаҩс урҭ ирыцлеит Китаи, Виетнам, Ҩадатәи Кореиа) ҳәа. Ҩ-лагерк рыбжьара иалагеит - «Аибашьра хьшәашәа» ҳәа зыхьӡырҵаз бџьарла аҽеиқәыршәара, аҭҵаарадырратә еихьӡарақәа рзы аицлабра, акосмос анапахьы аагара уҳәа уб. иҵ.

Абра иҳәатәуп «аибашьра хьшәашәа» адунеи атәылақәак рҟны зынӡагьы ишыхьшәашәамыз иаҳҳәозар: Кореиатәи аибашьра – 1950–1953 шш., Виетнамтәи аибашьра – 1960–1970 шш. аха арҭ еиҳа локалтә еибашьрақәан.

Америкатәи аконтитнент аҟны асоциалисттә лагер иаҭыԥны иҟалеит Куба. 1959 шықәсазы, Кубатәи ареволиуциа аҭыԥантәи амчрақәа ирзырхаз ашьҭахь, уи дахагылеит адиктатор Фидель Кастро, иара иоуп иагьрылазҳәо «акоммунизм аргыларазы» акурс. Куба СССР иаҩызахеит, насгьы раԥхьатәи коммунисттә ҳәынҭқаррахеит «аокеан егьи аганахь». Акоммунисттә Куба аҟазаара америкаа даара иаргәамҵуан, ҭаха рнаҭомызт, уи ҭыԥла Еиду Америкатәи Аштатқәа иахьырзааигәаз мацаразгьы.

Америкаа ашәарҭара рхырхырц азы, 1960 шықәсазы, Ҭырқәтәыла аракетатә база аԥырҵоит. Ари абаза аҟны ишьақәыргылан аиадертә арратә хқәа змаз аракетақәа, арҭ аракетақәа Москванӡа инаӡар рылшон, ахԥатәи аибашьра ианналага аамҭазгьы, Москва аиадертә шәарҭара ӷәӷәа иҭагылон. Убри аҟынтә Асоветтә напхгара ирыӡбоит, ас еиԥш аҭагылазаашьа ҭакда иааныжьтәым ҳәа, уи аҭакс иӡбан Куба аиадертә шьақәгылақәа рықәыргылара, урҭ аконфликт аамҭазы Еиду Америкатәи Аштатқәа рықәгара иазырхахон.

Абра иҳәатәуп, Куба асоветтә аиадертә ракетақәа рықәыргылара маӡала ишыҟаҵаз. Убас ҽнак, амра каахха ианыԥхоз, америкаа анааԥш рааҵраҿы, Куба аҵакырадгьыл аҟны игәарҭеит дара рахь ирхаз асоветтә иадертә ракетақәа. Убри аҽны инаркны иалагеит «Карибтәи акризисгьы».

Акризис зыхҟьаз амзызқәа:

1. Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и бџьарла аҽеиқәыршәара ахыццакра;
2. СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рыбжьара аполитикатә хырхарҭа аҿы аиҿаргылара;
3. Аидеологиатә конфликтқәа;
4. СССР егьырҭ атәылақәа ирзыҟанаҵоз ацхыраара;
5. Кубатәи ареволиуциа 1959 шықәсазы;

Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и бџьарла рҽеиқәыршәара

Ари амзыз атәы хыхьгьы иҳәан. Аха, иазгәаҭатәуп арҭ аҩҳәынҭқаррак инеиҭак-ааиҭакны аԥхьагылара шрымаз, уи мзыз хадангьы ишыҟаз. СССР акәзар, ааглыхра даара аҿиара аман атәылахьчара ахырхарҭаҟны, атәыла арыцҳаратә ҭагылазаашьа ишҭанаргылазгьы, избанзар уи ахырхарҭаҟны аус зуаз ауаа рџьабаа цәгьан, рџьатә ҭагылазаашьақәа ҽеимызт. Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны акәзар, аҭагылазаашьа, маҷк акәзаргьы, еиӷьын.

СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рыбжьара аполитикатә хырхарҭа аҿы аиҿаргылара

Ари ақәԥара мҩаԥысуан аполитикатә хырхарҭа аҿы. Адунеи аҟны идууз ҩ-ҳәынҭқаррак аԥхьагылара иазықәԥон. Уи иахҟьеит 1961 шықәсазы Еиду Америкатәи Аштатқәа рракетақәа Ҭырқәтәыла рышьақәыргылара. Аракетақәа рхы рхан Асовет Еидгыла аганахь. Иазгәаҭатәуп, арҭ аракетақәа рхархәара адунеи зегьы аҟны аԥсҭазаара ықәнагарц шалшоз, убри аҟара иӷәӷәан урҭ рымч. СССР ари аҭак ҟамҵашьа амамызт аҟынтә, 1962 шықәсазы аоперациа «Анадырь» аан, асоветтә ракетақәа Куба ишьақәыргылан. Абри ашьҭахь, Еиду Америкатәи Аштатқәа акарантин аларгалоит, уи ззырхаз Кубаҟа абџьар анагара зынӡа аанкылара акәын. Убри аан Куба зегьы бџьарда иаанхеит уҳәар алшоит.

Аидеологиатә конфликтқәа

СССР анапхгара хықәкыс ирыман асоциалисттә идеологиа адунеи зегьы аҟны аларҵәара. Ари аидеологиа ааигәатәи азиа атәылақәа рҟны иаларҵәан, иара убасгьы Ладатәи Америка аҳәынҭқаррақәа рҟынгьы. Еиду Америкатәи Аштатқәа ари аидеологиа аларҵәара иаҿагылон, избанзар аԥхьагылара аҭыԥ аанкыло, дара рдемократиеи акзаара аидеиеи аларҵәара иашьҭан. Аҩҳәынҭқарракгьы аидеологиатә қәԥарақәа рҟны аихьӡарақәа ахьроузгьы ыҟоуп.

СССР егьырҭ атәылақәа ирзыҟанаҵоз ацхыраара

СССР хәыдаԥсадатәи ацхыраара рзыҟанаҵон акыр арыцҳаратә ҭагылазаашьа змаз атәылақәа,. Арҭ атәылақәа реиҳарак ахьыҟаз Африка ауп, даҽакала иуҳәозар, Асовет Еидгыла африкатәи аконтинент зегьы ацхыраара азыҟанаҵон. Ас еиԥш аҭагылазаашьа Еиду Америкатәи Аштатқәа рнапхгара, ҳәарада, иргәаԥхомызт. Убри анаҩсгьы, СССР латинтәи америкатәи аҳәынҭқаррақәа ирыцхраауан, убри аҟынтә, СССР егьырҭ атәылақәа рҟны иамаз анырра Еиду Америкатәи Аштатқәа рҳәаақәа рҟынӡа инаӡо иалагеит.

Кубатәи ареволиуциа 1959 шықәсазы

Кубатәи ареволиуциа даҽа мзызхеит Карибтәи акризис алагаразы. Ареволиуциа аҟны аиааира згаз Фидель Кастро СССР аиҳабыра рҿы аизыҟазаашьа бзиақәа шьақәыргыланы иман, Еиду Америкатәи Аштатқәа ас еиԥш аизыҟазаашьа иаҿагылон, избанзар, зегь раԥхьаӡа иргыланы, Куба аҵакырадгьыл Еиду Америкатәи Аштатқәа ирзааигәан. Фидель Кастро Куба америкаа рнырхара даҿагылон. Кубеи СССР-и рыбжьара ахәаахәҭратә еимадарақәа шьақәыргылан, убри аан, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟынтәи Куба ашҟа анефт анагара аанкылан. Анефть СССР- нтәи мшынла акәын ишроуаз. Еиду Америкатәи Аштатқәа рзы ари аҭагылазаашьа даара ифеидамызт, аполитикатәгьы аекономикатәгьы гәаанагарақәа рыла.

Октиабр 14, 1962 шықәсазы ЦРУ аналитикцәа Куба ирыԥшаауеит асоветтә иадертә ракетақәа. Абри ашьҭахь, Пентагон иаразнак иалагоит ари ашәарҭара аҭак аҟаҵара. Аӡәырҩы аинралцәа Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент Джон Кеннеди идыргалон Куба абомбақәа рыла алахысра, насгьы адесанттә арратә операциа алагара. Аха ас еиԥш аусқәа Еиду Америкатәи Аштатқәа Куба, иара убасгьы, Асоветтә Социалисттә Республикеи рганахь ала агрессорны иаанарԥшуан. Убри аҟынтә убас еиԥш аӡбамҭа рыдыркылеит, арратә операциа амҩаԥгара ахаҭыԥан, Куба акәшамыкәша, 500 амшынтә миль иахьаҵанакуа карантинтә зонаны рылаҳәара, насгьы дгьылбжьахак аҟынтә даҽа дгьылжьахак ахь анеиааира аблокада азура. Убри аан, иара убасгьы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аилатәара аҟны Еиду Америкатәи Аштатқәа СССР ахара адырҵеит имҩаԥыргоз аусқәа ахьымаӡаз азы, аҳәамҭагьы ҟарҵеит ари аконфликт иарбанызаалакгьы аҿиашьа иоууа ишазыхиоу азы. НАТО-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рырхәҭақәа иҳараку азыҟаҵарахь ииаган. Адунеи зегьы аԥсы ӡаны ари аконфликт аҿиашьа иашьклаԥшуан.

Адипломатиатә еиҿцәажәарақәа мчыбжьык имҩаԥысуан. Хрушьиови Кеннедии акыр ажәақәа еимырдеит. Уи иалҵшәахеит аҩганк аиқәышаҳаҭреи акомпромисси рзааира: СССР аиадертә ракетақәа Кубантәи иқәнагеит, насгьы, Еиду Америкатәи Аштатқәа адгьылбжьаха ақәлара азы иҟарҵоз аусқәа ааннакылоит, иара убасгьы, адгьылбжьаха аҟынтәи иахырхуеит амшынтә блокада, Ҭырқәтәылантәигьы аракетақәа ықәыргоит.

Карибтәи акризис алагара атәы уҳәозар, уи иамшны иԥхьаӡоуп жьҭаара 14, 1962 шықәса, иагьхыркәшан октиабр 28, 1962 шықәсазы, даҽакала иуҳәозар, Карибтәи акризис цон ҩымчыбжьа. Аха ари ҩымчыбжьа иалагӡаны, адунеи даҽазны еиԥшымкәа аиадретә еибашьра алагара даара иазааигәан.

1. СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рхаҭарнакцәа акомпромисс иазааит. Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и рыбжьара аиқәышаҳаҭра шьақәыргылан, уи инақәыршәаны, Куба акарантин аԥыхын, уаантәи аракетақәа алыргон, Еиду Америкатәи Аштатқәа рахь ирханы игылаз. Ҭырқәтәылантәи Еиду Америкатәи Аштатқәа рракетақәа ралгара азҵаара акәзар, макьаназ аԥхьаҟатәи ԥеиԥшк аҳасаб ала иахәаԥшуан.

2. Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и рҳәынҭқаррақәа рхаҭарнакцәа рахьтә имцыркыз рцәырҵра. Аҩҳәынҭқарра дук реиҳабырақәа рҟны иҟан убас еиԥш ауаа, ари аконфликт ахьынӡаҟаз аиҳа ацҵара згәы иазыҳәоз, иҟаз аҭагылазаашьа згәаԥхоз, избанзар дара ари аҭагылазаашьа аԥара алаҟарҵон. Убри аҟынтә, акризистә ҭагылазаашьа аӡбара ргәы иахәомызт. Ишазгәаҭоу ала, абас еиԥш иҟаз ауаа рчарҳәара ауп Джордж Кеннеди ишьреи, Никита Сергеи-иԥа Хрушьиов иҭыԥ аҟынтә иахҳәареи зыбзороу.

3. Аҭелтә цәаҳәақәа рышьақәыргылара. Аконфликт аныӡбаха ашьҭахь Еиду Америкатәи Аштатқәеи СССР-и рыбжьара аҭелтә еимадара шьақәыргылан, уи аамҭазы ателеграф ахархәара уи аҟара иманшәаламызт аҟынтә, аҩҳәынҭқаррак рхадацәа, ҭагылазаашьа ҷыдак аҭыԥ анамаз аамҭазы иаарласны еицәажәартә еиԥш аҭагылазаашьа аԥҵан.

4. Иалаӡыз рхыԥхьаӡара. Акризис анеиқәтәа ашьҭахь, уиаан иҭахаз ауаа рхыԥхьаӡаразы дырра ҳәа акагьы ҟаҵамызт, избанзар СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рзы қьар ҳәа акагьы амамызт. Аха, 2017 шықәсазы ираргаман адокументқәа, урҭ инарықәыршәаны Карибтәи акризис аан иҭахаз Асовет Еидгыла атәылауаа рхыԥхьаӡара 64- ҩык ыҟан.

5. Аибашьраҿагыларатә ҵысра. Акризис ашьҭахь, акыр адунеи атәылақәа рҟны ирылагеит аибашьра - ҿагыларатә ҵысрақәа, убри аҟынтә, СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рнапы злакыз бџьарла аиқәыршәаразы аусқәа ԥкын, аха зынӡа иаанкыламызт. Аиадертә бомба аԥҵаҩы Академик Сахаровгьы дықәгылон бџьарла аиқәыршәара аус аанкылазарц, ас еиԥш аусмҩаԥгатәқәа хнырҳәышьа змам арыцҳарақәа ахылҿиаар алшоит ҳәа иҳәон.

6. Ақәԥара аанкылара. Бџьарла аиқәыршәаразы аусқәа аҩбатәи аҭыԥ ахь инаскьеит, аха убри аамҭаз СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи ззықәԥоз ишазықәԥоз иаанхеит, ари ақәԥара анаукатә хырхарҭа аиуит, уи еиҳарак иззырхаз акосмос анапахьы аагара акәын. Абриак заҵәык ауп бзиарас иахылҿиааз ҩ-ҳәынҭқарра дук рықәԥара. Абарҭқәа зегьы акосмостә ааглыхра аҿиарахьы икылнагеит, ауаҩы акосмос ахь дыԥрит, насгьы Амзаҟны ауаҩы атәара илшеит.

Карибтәи амшын абассеин аҟны аиҿагылара ари машәыршәа иҟалаз хҭысым. СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи шьаҿа-шьаҿала ари аиҿагылара иазнеит: Суецктәи 1957 шықәсазтәи акризис, Берлинтәи 1961 шықәсазтәи. Аха жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа XX ашәышықәсазтәи адраматургиа аныԥшит 1962 шықәсазтәи Карибтәи акризис.

Аԥшыхәҩы Николаи Леонов, Еиду Америкатәи Аштатқәа рмаҵзура ҷыдақәа ирҿагыланы аус зуаз, адырра злаҟаиҵаз ала, Еиду Америкатәи Аштатқәа Куба ақәлара ргәы иҭан октиабрмзазы, аха уи ахаҭыԥан аиҿагылара цәырҵит СССР абомбақәа уахь ианнанага ашьҭахь. Асоветтә ракетақәа рыдагьы, Вашингтон Кастро ирежим ықәнагаргьы алшон, аха аиадертә еибашьра ашәарҭара ауп иалзыршаз Америка агәҭакы аанкылара. Иахьазы, Москвеи Вашингтони реизыҟазаашьақәа – ари хыхь зыбахә ҳәоу ашьҭахьтәи конфронтациоуп, астратегиатә ҟазшьа амаӡам. Арҭ аҩганк иобиективтәу рымчқәа 1962 шықәса раахыс реиҿырԥшра даара иуадаҩуп. Гәыҩбара амамкәа иаанхоит акы: аиадертә паритет хәдықәҵара ҳаракы аҟазаара.

Насгьы, иҟоуп аилкаара, актәи ахы ҭзырҟьазаалакгьы – уи ҽшьрак ишаҩызоу аганқәа зегьы рзы, убри аҟынтә ари ахырхарҭа аҟны хыԥхьаӡара рацәала аиқәышаҳаҭрақәа анапы рыҵаҩуп. Аха, аӡәырҩы аполитологцәа ргәаанагарала, Карибтәи акризис амшқәа раан аасҭа, арратә еидыслара иахьатәи аамҭазы еиҳа ашәарҭара аҵоуп.

Иазгәаҭатәуп Карибтәи акризис ишаҵанакуаз иҵоурам амоментқәа реиԥш иҵоуроугьы. Уи иабзоурахеит бџьарла аиқәыршәаразы аҽазышәарақәа реиԥхьбара, насгьы, аҩҳәынҭқаррак рымчқәа зегьы анаука аҿиара иахьазынархаз. Убри анаҩсгьы, иаанкылан аидеологиатә қәԥара, иара убасгьы СССР атәылауаа жәларбжьаратәи аицлабрақәеи афестивальқәеи рхы рыладырхәуан аҳәынҭқарраҿ аҳәаанырцәтәи атәылауаа аусура иргон, мамзаргьы урҭ туристцәақәак раҳасаб ала аҳәынҭқарра иаднакыло ианалага аҭагылазаашьа иҵегьы иҭышәынтәалахеит.

• Лавренов С. Я., Попов И. М. Карибский кризис: мир на грани катастрофы // Советский Союз в локальных войнах и конфликтах.
• Добрынин А. Ф. Сугубо доверительно. Посол в Вашингтоне при шести президентах США (1962—1986 гг.). М.: Автор, 1996.
• Кеннеди Р. 13 дней. Свидетельство о кубинском кризисе = Thirteen Days: A Memoir of the Cuban Missile Crisis. — Paris: Editions de la Seine, 1969.
• Манойлин В. И. Базирование Военно-морского флота СССР. — СПб.: Изд. «Нева», 2004.
• Микоян С. А. Анатомия Карибского кризиса. — Изд. Academia, 2006.