Аԥсуаа

Инхоит Аԥсны (59% атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи. Ицәажәоит аԥсуа бызшәала.

Раԥхьаӡа ақәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "апсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.

Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.

Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа "абазгаа" ҳәа ирышьҭан, ақыртқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зызбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.

Ишаабо еиԥш, "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп.

Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ (иԥсыз) иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иапну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-адыга бызшәақәа рыҟны "ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиҟәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, ԥсоу уб. иҵ.

 

Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:

• Асаӡуаа — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
• Бзыԥаа — Гагреи Шыҵқәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
• Гәымаа — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
• Абжьыуаа — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
• Самырзаҟанаа — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
• Далаа-Ҵабалаа — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
• Ԥсҳәыуаа- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.

•  
  Владислав Арӡынба
•  
  Рауф Орбаи
•  
  Дырмит Гәлиа
•  
  Али беи
•  
  Баграт Шьынқәба
•  
  Нестор Лакоба
•  
  Хареиддин Паша