Wåjhî: Ancyin ptit ban del Walonreye rebané avou Bive

Wåjhî (la-minme Wâjî u Wâji; fr: Oizy), c' est èn ancyin ptit ban del Walonreye, rebané avou Bive. Wajî aveut ddja stî rebané li 26 di djulete 1964 avou Coirnîmont, Grå-Fayi et Bayamont.

• Limeros del posse (nén candjî):
  • asteure: 5555
  • Di 1969 a 1977: 6863
• Limero diyalectolodjike: D 130
• Eplaeçmint sol Daegn: 49°53'N - 5°0'E

Mîtrinne ådje

On cåzéve dedja d' Wajî do tins d' Pepin l' Bref, tot come Bive, Graide et Nayômé. L' eglijhe di Wajî (adon, Sint Mårtén) ricovreut å 9inme sieke: Bayamont, Moncea, Pitit-Fayi, Tchairire, Grå-Fayi, Coirnîmont et Tchîplane. Ele dipindeut adon di Ståvleu, mins å 13inme sieke, c' ere les moennes do Bork (Sint Houbert, li sint patron d' asteure) ki racoedént les dîmes, avou li monastere di Laval-Dieu (Monthermé, Ård. franc.) et les peres di Rotchfoirt.

17inme sieke

E 1635, tins del guere eter li France et L' Espagne, li tchestea d' Orcîmont a stî metou a feu et tos les viyaedjes alintoû ont stî sacadjîs et greyîs. Les djins s' ont såvé dins les bwès et abandné leus viyaedjes durant 25 ans. C' est d' adon ki les ptits viyaedjes di dvant li pesse ont disparexhou (Brèchôt, Timon, Mwêjnètes).

Viè 1660, on-z a rataké a rbasti li viyaedje et l' eglijhe. Li tour date di 1673-1674. Schôdés pa çk' il avént sofrou durant 30 ans, i l' ont basti po siervi di rfudje et di moyén d' disfinse. Gn aveut k' on ptit ouxh d' intrêye et kékes craeyes dins les meurs po tirer. Li çmintire est todi åtoû d' l' eglijhe. Di ç' tins la, li curé dveut etertini l' bastimint å raeze do keur et les pårotchîs dvént etertini tot çk' esteut dvant. Po-z eviter les margayes, ene pire mårkêye «NEF | CHOEUR, 1758» a stî ecastrêye dins l' meur di gåtche di l' eglijhe et dins l' ci d' droete. On les pout co vey enute, cwand on-z est dins li çmintire.

Si Wajî n' fwait pus k' onk enute, dins l' tins, li ban esteut pårti e deus; li Dutcheye et li Province. D' après li voye k' on dmeureut, on-z aveut droet a ene pårt di bwès dins onk u l' ôte des bans. Ci n' est ki dins les anêyes 1960, k' on-z a aresté l' sistinme.

Guere di 40

A l' liberåcion, gn a ene årmêye amerikinne k' a arivé d' Bôhan, et ki dveut aler a Mnou Tchenoe. Li maki les a moenné pa les ptits tchmins po s' schouwer des Almands k' estént co a Vresse et a Mambe. Pa Erisson, Conrate, Orcîmont, Ptit-Fayi. Arivés a Wajî, il ont vlou aler vey disca Modjimont. Mins cwand il ont rarivé a Wajî, les Almands estént la. Et i s' ont plouzé. Gn a yeu deus tanks almands d' broûlés.

 

A deus kilometes do viyaedje, sol platea, å mitan des tchamps, i gn a-st ene pitite tchapele ki date del pesse. C' ere ene tchapele "a repit"; ça vout dire k' on-z î apoirtéve les efants ki morént dvant l' bateme, et i rpurdént coleur, li tins d' les batijhî. Li tchapele di Wåjî est conoxhowe lon et lådje. I n' si passe nén on djôu sins k' on n' î rascontere kékin ki vént î fé ses devôcions.

Wajî a deus moléns, li molén d' Mitådje sol ruxhea ki dschind so Mouzaive et Ru-å-molén, sol ruxhea d' Bayamont ki s' tape dins li Smwès a Vresse.

A Mitådje, gn aveut ossu ene soyreye a pires. On saetchive å chisse dins ene schayire vijhene. On amoennéve les grossès pires k' on soyive po fé des pavêyes et des glacîs (éviers).