Tchampion

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « Tchampion », loukîz cial.

Sacwants tchampions k' on trouve el Walonreye

On tchampion c' est ene vicante sacwè ki n' est ni plante, ni biesse ni microbe, mins metowe inte les troes.

Li mot "tchampion" est èn emacralé mot e walon. Çou k' nos lomans mwints côps tchampion, c' est çou ki rshonne a èn åbusson. Mins gn a eto des tchampions microscopikes.

Les djins ki studièt les tchampions did tot près et les fé cnoxhe ås ôtes a môde sincieuse, on les lome micolodjisses. Li syince ki studeye les tchampions, c' est l' micolodjeye.

Tchampions Classifiaedje syintifike Dominne: Eukaryota Ringne: Fungi Ecoxhmints Chytridiomycota Zygomycota Ascomycota Basidiomycota

Les "tchampions-åbussons" ont on pî et ene tiesse. Mins ci pî et ç' tiesse la, ci n' est k' ene sôre di frut, po dire pus djusse on spôrofôre foû mzeure. On spôrofôre, c' est l' boket ki poite les spôres po l' plante si poleur mopliyî.

Li restant do tchampion, k' on lome li miceliom, i dmeure dizo tere et insi, on nel voet nén.

Mins il egzistêye bén des ôtes tchampions come les rouyes u emîsseures, les yesses u leyes, les tchamosseures, les tchamosseures del pea et co des ôtes tchampions ås maladeyes divintrinnes des djins u des biesses (come Candida albicans, u Aspergillus fumigatus).

L' assoçnaedje d' on champion microscopike et d' on mossirea va dner on liken.

Les tchampions ont stî lontins rindjîs dins les plantes, pask' i gn a bråmint des rshonnances. Asteure, on les roistêye dins l' ringne des eucariotes.

Come les plantes, les tchampions ni polèt nén bodjî. Mins, årvier di bråmint des plantes, les tchampions n' ont pont d' clorofile.

Come les pus ptitès biesses, les tchampions ont on nawea avou des cromozômes. Mins årvier des biesses, les tchampions n' bodjèt nén.

Come les microbes, les tchampions sont bråmint fwait di celules les minmes ene ki l' ôte, eyet s' polnut mopliyî e s' pårtixhant e deus. Mins årvier des microbes, les tchampions si polèt eto mopliyî secsuwêymint, dj' ô bén fé des celules ki n' ont kel mitan des cromozômes des ôtès celules.

Les ponts e cmon inte tos les tchampions, sont mostrés vaici padzo.

Dins l' ringne des tchampions (e sincieus latén fungi), on-z a roisté tos les ôrganisses ki rimplixhnut les condicions vaici après:

• I sont eucariotes, ça vout dire k' il ont des celules avou on nawea.
• I sont eterotrofes pol carbone, dj' ô bén kel divèt trover dins leu cotoû.
• I sont absorbotrofes, ça vout dire k' i s' nourixhnut på pompaedje di çou k' il ont dandjî.
• I lzî crexhe come ene raecinêye lomêye miceliom (mycelium e sincieus latén).
• I s' riprodujhèt pa des spôres.
• Ces spôres la n' ont nole cawete oudonbén, ele ont fok ene seule flayale (c' est po ça kel mildiou, k' end a deus, n' est pus rwaitî, ådjourdu, come on tchampion).
• Li paroeze di leu celule est xhitineuse, çou ki les raprotche pus des biesses ki des plantes, ki leu måjhire est celulozike.

Asteure on roistêye les tchampions e cwate divizions (ou ebrantchmints):

• Chytridiomycota, ou kitridiomicetes: c' est des especes ki vikèt dins l' aiwe, et ki les spôres poirtèt ene cawe ou "flayale". On vout ki ç' soeye les ratayons di tos les ôtes tchampions.
• Zygomycota, ou zigomicetes: des especes avou des spôres sins cawete, ki leus celules ni sont nén eclostêyes.
• Ascomycota, ou ascomicetes: les spôres eskepeynut divins des saetchs (les askes) et sont soflêyes foû pa l' trô d' drovaedje di l' aske.
• Basidiomycota, ou bassidiomicetes: les spôres si diswalpèt a l' copete di celules especialijheyes (les bassides) et sont cossemêyes pa l' vint cwand eles sont maweures. C' est les tchampions-åbussons.

Li tchampion est on thallophyte, ça vout dire k' i n' a ni foye, ni stipe, ni raecene. Si sistinme vedjetatif, ou thalle, c' est fok des longuès celules ki s' polèt prezinter di deus manires:

• ele sont pårteyes ey emantcheyes inte di zeles, et sont adon lomêyes ifes (c' est l' cas l' pus corant);
• i n' a pont di clwezon les pårtixhant inte zeles. On cåze adon di structeure coenocytike et di sifon.

Gn a bråmint des tchampions k' ont dipus d' ene celule, mins gn a kékès foû-rîle, come les leveures ki n' ont k' ene celule.

Tant k' ås ifes, ele si metèt eshonne po fé les longuès fiyaesses do miceliom.

Po si rprodure secsuwêymint, les tchampions vont diswalper des celules lomêyes spôres. Å moumint d' l' acoplaedje, bråmint des tchampions k' on loméve dinltins «dizeutrins» ou «del hôte sôre» (mins ci classifiaedje la est abandné ådjourdu) fwaiynut brotchî foû d' tere ene tcherpinte lomêye spôrofôre (on dit ossu carpofôre), ki poite l' imeniom. Ci sporofôre la, c' est çou k' on lome on tchampion u èn åbusson u on boloe dins l' cåzaedje di tos les djoûs.

Les tchampions «dizotrins» ou «del basse sôre» polèt ossu produre des spôrofôres, mins cesses-ciles dimorèt microscopikes.

Pal voye di leu clorofile, toplin des plantes vont poleur agritchter li gaz carbonike di l' air pal fotossinteze. On dit k' i sont ototrofes. Ci n' est nén l' cas des tchampions (ça fwait k' on les lome eterotrofes), ki dvèt tirer leu plan come i plèt po-z aveur li carbone k' il ont dandjî po viker. Po çoula, i s' sognèt dins leu cotoû, tot hapant les matires organikes di troes diferinnès façons:

• Les tchampions saprofites poujhnut dins l' moite ou l' pourixhante matire organike, come les moitès foyes, les trigus des plantes, les curêyes des biesses, les strons et les ôtes djetaedjes des biesses. C' est les bernatîs del nateure.
• Les tchampions parazites si siervèt del vicante matire organike, des plantes, des biesses (et des djins), et minme des ôtes tchampions. Metans les årmilires dins sacwants sapinires.
• Des ôtes tchampions si metèt pus voltî e biyo-soce (simbiôze). C' est èn assoçnaedje avou ene plante ototrofe la ki tchaeke des deus ôrganisses profite del soce. Metans li boloe nôbe avou li hesse, li tchinne ou des sapéns.

Li biyo-soce fwait pa des côps soude des novelès vicantès sacwès, come les likens.