Tổng Đốc Phương, tên thật là Đỗ Hữu Phương (1841–1914), là một cộng sự đắc lực của thực dân Pháp.
Trong thời kỳ đầu quân Pháp đến chiếm đóng Việt Nam, trong dân gian có câu: Nhất Sỹ, nhì Phương, tam Xường, tứ Hỏa. Căn cứ theo lời truyền này, thì ông được xếp ở vị trí thứ hai trong số bốn người giàu có nhất Nam Kỳ buổi ấy.
Đỗ Hữu Phương sinh cuối tháng 6 năm 1841 tại Chợ Đũi (Sài Gòn) , gốc người Minh Hương, biết chữ Hán, nói được một ít tiếng Pháp.
Cha ông là một người giàu có, tục gọi là Bá hộ Khiêm. Ông này đã cưới con gái một vị quan người Quảng Nam vào Nam Kỳ làm Tri phủ (sau về hưu với chức Lang trung bộ Binh) và sinh ra ông.
Ngày 17 tháng 2 năm 1859, quân Pháp tiến đánh Gia Định, Đỗ Hữu Phương lên Bà Điểm (Hóc Môn) lánh thân và chờ thời. Sau khi Đại đồn Chí Hòa thất thủ vào tháng 2 năm 1861, ông Phương nhờ cai tổng Đỗ Kiến Phước ở Bình Điền dẫn về giới thiệu với Francis Garnier lúc bấy giờ đang làm tham biện hạt Chợ Lớn và được nhận làm cộng sự.
Buổi đầu, ngày 1 tháng 10 năm 1865, Đỗ Hữu Phương được chính quyền Pháp cho làm hộ trưởng (bấy giờ, Chợ Lớn chia ra làm 25 hộ), rồi lần lượt trải qua các chức vụ sau:
Năm 1872, được chỉ định làm hội viên Hội đồng thành phố Chợ Lớn.
Năm 1879, làm phụ tá cho Xã Tây Chợ Lớn là Antony Landes (1879-1884). Giữ chức việc này, ông Phương thường ngầm làm trung gian để giới thương gia người Hoa hối lộ cho các viên chức Pháp. Nhờ vậy, mà ông giàu lên nhanh chóng, uy thế lên cao đến mức quan Toàn quyền Paul Doumer khi vào Nam còn ghé nhà ông ăn uống. Và có lẽ nhờ dịp này mà ông được viên quan trên cho khẩn trưng sở đất ruộng lớn đến 2.223 mẫu.
Tháng 7 năm 1867, ông được bổ làm Đốc phủ sứ Vĩnh Long.
Nhiệm vụ chính của Đỗ Hữu Phương là do thám những hoạt động chống đối Pháp ở vùng Chợ Lớn, Cần Giuộc và Tân An. Nhưng khác với Lãnh Binh Tấn và Trần Bá Lộc, trong lúc đi dò xét, ông Phương tỏ ra khéo léo, tránh gây thù oán công khai, nhờ đó mà bề ngoài thấy ông Phương hiền lành, cứu người này, bảo lãnh người kia.
Liệt kê một số thành tích của Đỗ Hữu Phương: Tháng 7 năm 1866, tham dự trận đánh đuổi Hai Quyền (con Trương Định) lúc bấy giờ đang lãnh đạo nghĩa quân làm chủ Bà Điểm (Hóc Môn).
Tháng 11 năm 1867, cùng Tôn Thọ Tường đi Bến Tre để chiêu dụ hai cậu con trai ông Phan Thanh Giản là Phan Liêm và Phan Tôn. Theo "Hồ sơ cá nhân của Đỗ Hữu Phương" mang ký hiệu SL. 312 trong văn khố (kho Services Locaux), thì chính ông là người đã xúi thực dân Pháp đánh chiếm ba tỉnh miền Tây Nam Kỳ, và sau đó còn tham dự trận đánh dẹp Phan Tòng ở Bến Tre vào tháng 11 năm 1867.
Tháng 6 năm 1868, xuống Rạch Giá dẹp cuộc khởi nghĩa Nguyễn Trung Trực.
Tháng 7 năm 1869, khi làm Đốc phủ sứ ở Vĩnh Long, góp phần truy nã nghĩa quân khi viên phó tổng ở Vũng Liêm bị giết.
Theo nhà văn Sơn Nam, Đỗ Hữu Phương còn có những hành động giúp Pháp khác nữa, như:
Tuy nhiên, trong đời làm quan của Đỗ Hữu Phương có một lần ông bị mất tín nhiệm vì xin chứa chấp Thủ Khoa Huân ở trong nhà mình. Suốt khoảng 3 năm (sau khi bị đày ở Cayenne, Guyane rồi được ân xá), ông Huân đã biết lợi dụng hoàn cảnh để liên lạc với các người Hoa theo Thiên Địa hội ở Chợ Lớn và tới lui vùng Tân An để cổ súy, tổ chức cuộc kháng chiến.
Nhưng nhờ thành tích, nhờ được lòng quan trên, mà Đỗ Hữu Phương vẫn ung dung, vẫn ngày càng giàu thêm, và được nhận các phần thưởng như sau: Huyện Danh dự (25 tháng 7 năm 1868), Huy chương vàng (31 tháng 12 năm 1868), Phủ Danh Dự (4 tháng 8 năm 1869), Đốc phủ sứ Danh dự (4 tháng 8 năm 1868), Đệ tam đẳng bội tinh (1 tháng 1 năm 1891), Tổng đốc Danh dự (8 tháng 10 năm 1897) . Ngoài ra, ông còn nhận được những ưu đãi khác, như: Năm 1878, ông được qua Pháp dự hội chợ quốc tế. Năm 1881, ông được gia nhập quốc tịch Pháp, và liên tiếp qua Pháp vào các năm 1884, 1889, 1894.
Trong tài liệu của Pháp mang ký hiệu SL. 312 ở Cục lưu trữ Nhà nước II, có đoạn khen ngợi Đỗ Hữu Phương như sau (dịch):
Còn học giả Vương Hồng Sển thì có lời bình như sau:
“En Indochine 1894 – 1895” của Pierre Barthélemy nhận xét như sau:
Tương truyền, nhà thơ Phan Văn Trị khi nghe ông Phương thách ai đối được câu đối ấy, đã đối lại rằng:
Đại khái, "Ngũ phước Tam Đa" trong câu đối là có ý nói ông Phương có 5 cậu con trai đều đỗ cao làm quan lớn , và 3 cô gái đều lấy chồng sang trọng. Còn trong câu đối lại, thì "cù lao Rồng" ở Mỹ Tho là một bệnh viện phong cùi. Trong Nam khi phát âm "phung" và "phun" đều như nhau. Vì hiểu được ý thâm ấy, nên khi đọc xong, ông Phương giận tím người...
This article uses material from the Wikipedia Tiếng Việt article Tổng đốc Phương, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Nội dung được phát hành theo CC BY-SA 4.0, ngoại trừ khi có ghi chú khác. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Tiếng Việt (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.