Өпей Ырлары

Ол чон бүрүзүнүң аас чогаалында бар. Аас чогаалының өске жанрларынга бодаарга, өпей ырының кол үндезини – узун хоюг аялга болгаш аңаа таарышкан катаптаттынып турар, эргеледиг чассыдыышкынның сөстери. Ындыг тургузуглуг ырны чаш уругну таалады чайгавышаан, чаңгыс аай оожум аян-биле күүседирге, ол оожургап удуур. Өпей ырының угу бурунгу үеде-ле тывылган сөстүң илбилиг күжүнге бүзүрээр ёзулалда деп эртемденнер санап турар. Чоорту ёзулал аянындан ол адырлып, аас чогаалының нептереңгей хевири апарган.

Мында “хава сарыым” , “өпейлеңим” дээн чижектиг эргелелдиң сөстери кирген. Черле ынчаш шагдан ура тыва улус уруг эргелеткенде “эникпейим”, “ыдым”, “сарыым”, “кызыл-үгүм”, “саспыгырым”, “чүдек чүвем” дээн чижектиг сөстерни ажыглаар чораан. Бир чүүлүнде оларда эргеледиг чымчак сеткилди сиңирип киирген, оон аңгыда эмин эрттир чараш сөстер-биле чаш уругну мактаар болза аза-бук алгашбаар дээн бүдүүлүк бодалдың чылдаа база ында.

Өпей ырларында овур-хевирлер, колдуунда, уругну долгандыр турар амыдыралдан алдынган болгаш ие кижиниң эң-не чассыг сөстери-биле илереттинген. Ава бүрүзү ынак ырылыг: ында чаш төлүн янзы-бүрү чылыг сөстер-биле эргеледип, аңаа келир үеде аас-кежиин, эки чолду күзээн база чымыштыг ижин уруунга алгап ырлаан болур:

Бо ырда эрге-чассыг сөстер-биле кады “кылыр ижим доозуп алыйн” дээнинден иениң чай чок чымыштыын көөр бис.

Чамдыкта ырның сөзүнде ханы амыдыралчы утка илереттинмээн, а колдуунда эргеледиг болуп турар:

Харын-даа чамдыкта, сөзү быжыгып доктаай берген ырлардан аңгыда, билдингир аялгага таарыштыр сөстер чогаадып ырлаар база аян турган. Ындыг таварылгада “өпей-өпей”, “увай-увай”, “оой” деп сөстер колдаан болур.

Өпей ырларын чогаадыырынга база күүседиринге чүгле иелер, кырган-авалар эвес, эр улус база үлүүн киирип турганын дарааында чижек бадыткаар. Бо хөөмейлеп күүседир ырда чылгычының ижин көргүскен:

Тыва бижик тургустунган соонда авторлуг өпей ырлары тыптып келген. Эң ылаңгыя С. Сарыг-оолдуң улустуң аялгаынга таарыштыр бижээни “Өпей ыры” чоннуң ынак ыры апарган. улустуң ырларынга бодаарга, авторлуг ырларның утказы, тургузуу лириктиг шүлүк чогаалы чоок, чаа амыдырал-биле ханы холбаалыг.

Бичии уруг чаа-ла бут кырынга туруп, ийи-бир базып өөренип турар үеде ону чемгерерде ийикпе идик-хевин кедирерде алаактырып, чөптээри-биле шүлүк аянныг чугааларны ажыглаар. Оларны көгүдүглер дээр.

Чаш уруг кылаштаар мурнунда баштай ийи бут кырынга туруп өөренир. Ада-иези азыулуг кижи ону тургузуп туткаш, сала каапкаш,. Көгүдүг-биле сорук киирер:

Азы шүлүктей аарак:

Уруг боду туруптар апаарга, ону холдарындан чедип азы орун-дөжектен туттундуруп кылаштадып өөредир. Ынчан база “бөөп-бөөп” деп чассыткан сөстер кирген көгүдүгнүң дузазы-биле ону дидимнендирип, сорук киирип деткиир:

Көгүдүглер колдуунда дыл-домаа чаа үнүп чоруур чаш уругларга таарыштыр чогааткан болганда, ында үн өттүнген база чүвелерни бичииледир, чассыдыр адаан сөстер хөйү-биле таваржыр: бошук – “идик”, найнам – “чем”, мүүкей – “инек”, чичи – “анай” дээш оон-даа өске. Чижээ, чем далдаар азы өкпелээр бичии уругларны аргалаар көгүдүгнү көрээлиңер:

Идиин кедиреге ынавас уругларга дараазында шүлүкчүгешти чугаалап берип олургаш, эптен-чөптеп кедире кааптар:

Көгүдүглер чассыг, чымчак болурунуң аңгыда, хөглүг болгаш ритмиктиг тургузуглуг болур. оларның кол сорулгазы – бичии уругну дыңнадыр, чазык-чаагай аажы-чаңга өөредир.

1. “Тыва уруглар чогаалы” Башкы училищезинге өөредилге ному. Ч.М.Доржу, М.Д. Доржу. Тыва ном үндүрер чери, 1987.