Кук, Джеймс

Үш катап делегейни долгандыр Делегей океанын шинчилээр дээн (1768—1771, 1772—1775 болгаш 1776—1779 чылдар) аян-чоруктарны удуртуп келген. Ол аян-чоруктарның тургузунда кезек географтыг ажыдыышкыннарны кылган. Ньюфаундлендының болгаш Канаданың, Австралияның, Чаа Зеландияның чөөн талакы эриктерин, Соңгу Американың, Ыржым, Индий база Атлантиктиг океаннарның ооң мурнунда таптыг билдинмес болгаш улустуң эвээш катап четкен черлерин шинчилеп көргеш, оларны картаже киирген. Куктуң картографиияга берип турган үези болгаш кичээңгейи ооң тургузуп каан карталары дыка тодаргай болгаш арыг-шыны-биле делегейде аңаа дөмей карталар көвей он-он чылдар иштинде чок турганынга улуг салдарны чедирген. Ооң тургускан карталары далайжы аян-чорукчуларга XIX вектиң ийи дугаар чартыынга чедир улуг дузалал болуп турган.

Джеймс Кук
англ. James Cook
Төрүттүнген хүнү	1728 октябрьның 27(1728-10-27)
Мөчээн хүнү	1779 февральдың 14(1779-02-14)[…] (50 хар)
Чурт	Королевство Великобритания[d]
Ашаа азы кадайы	Элизабет Кук[d]
Автограф

Чедип чораан чер-девискээрлериниң үндезин чурттакчыларынга Кук бодунуң шыдамык болгаш найыралдыг хамаарылгазы-биле сураглыг турган. Цинга деп ол үеде нептереңгей болгаш айыыл-халаптыг аарыг-биле демисежип тургаш далай аян-чоруунга улуг революция кылып каан. Ооң далайжы аян-чоруктарының үезинде ол аарыгдан өлген кижилер саны көнгүс эвээш турган. Ооң далайжы аян-чоруктарынга дыка көвей алдаржаан аян-чорукчулар киржип турган. Ол болза: Джозеф Бэнкс, Уильям Блай, Джордж Ванкувер, Иоганн Рейнгольд болгаш Георг Форстер.

Ооң чок болганы-биле Улуг географтыг ажыдыышкыннар төнген деп санап турар.

Джеймс Кук 1728 чылдың октябрь 27-де Мартон-ин-Кливленд (амгы үеде Саут-Йоркшир графствозунда) хоорайга ыядыы шотлан батрактың өг-бүлезинге төрүттүнген. 1736 чылда өг-бүлези Грейт Айтон деп суурже көже берген. Аңаа Кукту ол черниң школазынче (амгыүеде музей апарган) киирген. Беш харлыында Джеймс Кук ачазының удуртулгазы-биле фермага ажылдай берген. Ол үеде ачазы ферма удуртукчузу апарган. 18 харлыг тургаш "Геркулес" деп Уокерлерниң угольщик черинче юнга кылдыр ажылдап кирип алган. Ол үеден тура Джеймс Куктуң далайжы чуртталгазы эгелээн.

Кук ажылдап эгелээрде бөдүүн юнга кылдыр садыгжы Геркулес аттыг бриг-угольщикке эгелээн. Ол болза Джон биле Генри Уокерлерниң деп хемелер ээлериниң өнчү-хөреңгизи турган. Ийи чыл болганда Уокерлерниң өске "Үш алышкы" деп хемезинче ажылдап чоруткан.

Куктуң эштериниң шынзыдып чугаалап турары-биле ол дыка көвей үени ном номчуп эртирер турган. Ажылдан хостуг үезинде ол география, навигация, математика, астрономия өөренип турган. Оон аңгыда ол далайжы экспедицияларны сонуургаар турган. Ийи чыл тургузунда Кук Уокер алышкылардан чорупкаш Балтика болгаш Англияның чөөн талакы эриинге турган. Удатпаанда Уокер алышкыларның дилээ-биле "Френдшиптиң" капитанның дузалакчызы кылдыр чедип келген.

Үш чыл эрткенде, 1755 чылда, Уокерлер "Френдшиптиң" капитаны болур сен бе дээрге, Кук чок деп харыызын берген. Ооң орнунга 1755 чылдың июнь 17-де Хаанның шериг-далайжы флодунче моряк кылдыр кирип алган. Бир ай болганда ол "Игл" корабльдың боцманы апарган.

Үр болбаанда, 1756 чылда Чеди чылдың дайыны эгелээн. «Игл» Францияның эриинниң блокадазынга киржип турган. 1757 чылдың майда Уэсан ортулуунуң чанынга "Игл" француз "Герцог Аквитанский" хемези-биле тулчуп турган. Тулчуушкун болгаш сүрүп турганының түңнелинде «Герцог Аквитанский» туттурган. «Игл» ол тулчуушкунга балыглар алгаш ремонтуже чоруур ужурга таварышкан.

1762 чылдың декабрь 26-да Кук Элизабет Баттс-биле өгленип алган. Олар алды ажы-төлдүг турган: Джеймс (1763—1794), Натаниэль (1764—1781), Элизабет (1767—1771), Джозеф (1768—1768), Джордж (1772—1772) база Хью (1776—1793). Өг-буле лондоннуң Ист-Эндке чурттап турган. Кук чок апарган соонда Элизабеттиң чуртталгазының дугайында эвээш билдингир. Ол Куктуң чок апарганының соонда безин 56 чыл чурттааш, 1835 чылдың декабрьда 93 харлыг тургаш чок болган.

 

Экспедицияның сорулгалары

Албан аайы-биле экспедицияның сорулгазы Венераның Хүнүң дискизиниң ишти-биле эртип турарын шинчилеп көөрү турган. Ынчалза-даа Куктуң ап турган чажыт чагааларында астроном хайгааралдарының соонда далаш-биле мурнуу делгемнерже чоруп Мурнуу материк (өске билдингир ады Terra Incognita) деп черни дилээри деп бижээн. Оон аңгыда экспедицияның сорулгазы Австралиияның эриктерин шинчилээри. Онзагайлап көөрү-биле шинчилеттинмээн чөөн талакы эрикти айтаан турган.