Чабаксар

Чабаксар
	Чабаксар
	рус. Чебоксары
	Байрак[d]
Нигезләнү датасы	1469
Рәсми исем	Шупашкар
Рәсми тел	чуаш теле һәм рус теле
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Городской округ город Чебоксары[d], Чуаш айрат өлкәсе, Чуаш Автономияле Совет Социалистик Республикасы, Чабаксар өязе, Чабаксар өязе һәм Чуашстан
Административ-территориаль берәмлек	Чуашстан
Сәгать поясы	UTC+03:00
Хөкүмәт башлыгы	Кортунов, Олег Игоревич[d]
Халык саны	489 498 (2017)
Административ бүленеше	Чабаксарның Ленин районы, Чабаксарның Калинин районы, Чабаксарның Мәскәү районы һәм Заволжье[d]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	150 метр
Кардәш шәһәр	Анталия, Эгер, Санта-Клара (Куба), Красноярск һәм Пенза
Бүләкләр
Мәйдан	250,87 км²
Почта индексы	428000–428038
Рәсми веб-сайт	gcheb.cap.ru
Җирле телефон коды	8352
Шәрәфле ватандашлар төркеме	[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
	Чабаксар Викиҗыентыкта

Иделнең уң ярында урнашкан. 1469 елдан билгеле.

Шәһәр аша М7 Идел (Волга) һәм А119 Нократ (Вятка) автоюллар баралар. Чабаксардан Йошкар-Олага хәтле 100 км, Казанга — 158 км, Нижгарга — 240 км; Ульяновскка — 246 км, Мәскәүгә — 650 км. Чуашстанның тимер юл төененә — Канашка — 80 км.

2021 елның 21 маеннан ― Хезмәт даны шәһәре.

Атамасы

Шәһәр атамасына килгәндә, күпчелек тарихчы-галимнәр Чабаксар (чуаш. Шупашкар) сүзе иске чуашчадан "Яңа Сувар" дигәнне аңлата дип уйлыйлар. Ә аңа нигез салучыларны Сувар шәһәре кешеләре дип санала.

Географиясе

Чабаксар каласы Идел буе калкулыгында Иделнең уң ярында урнашкан. Шәһәр ярларын Чабаксар сусаклагычы юа. Каланың чикләре озынлыгы 83,3 км, шул исәптән коры җир буйлап 67 км үтсә, Идел яры буйлап 16,3 км. Каланың гомуми мәйданы 233 233 км². Сулыклар гомуми мәйданның 15,7%ын алса, урманнар мәйданы 24,8 %ны алып тора.

Климат

Чабаксар климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	4,7	5,0	12,4	24,0	32,5	36,2	38,6	39,9	29,7	21,4	11,4	7,0	39,9
Уртача максимум, °C	−9,4	−7,4	−1,5	8,5	18,4	22,2	24,2	22,0	15,5	6,6	−1,2	−6,2	7,6
Уртача температура, °C	−12,9	−10,7	−5,1	4,3	12,6	16,6	18,8	16,6	10,6	3,1	−3,4	−9,1	3,5
Уртача минимум, °C	−16,4	−14,1	−8,5	0,4	7,7	11,9	14,4	12,4	7,2	0,8	−5,8	−12,2	−0,2
Абсолют минимум, °C	−39	−33	−27	−16,9	−2	1,0	6,2	3,6	−2,5	−11,9	−25,9	−44,3	−44,3
Явым-төшем нормасы, мм	29	19	25	33	37	60	65	52	51	51	43	34	499

Тарих

Беренче тапкыр 1469 елда Чебоксар исеме астында телгә алына.

1555 елдан — Мәскәү дәүләтенең крепосте. 17—18 гасырларларда — Идел буеның мәшһүр сәүдә үзәге (тоз, икмәк, җәнлек мехы, күн чималы, бал, һ.б).

1708 елдан — Казан губернасы составында, 1719 елдан — аның Зөя провинциясе составында, 1781 елдан — Казан наместниклыгының (1796 елдан — Казан губернасының) Чабаксар өязе үзәге. 1722 елда шәһәрдә Пётр I, 1767 елда – Екатерина II, 1798 елда – Павел I булганнар.

1856 елда Чабаксарда 11 чиркәү, 836 йорт һәм 28 лавка (кибет) булган.

1920 елдан — Чуаш автономияле өлкәсе, 1925 елдан — Чуаш Автономияле Совет Социалистик Республикасы башкаласы. 1992 елдан Чуашстан Республикасының башкаласы булып тора.

XX гасыр эчендә шәһәр составына 25 авыл һәм штб кертелгәннәр, XXI гасырда шәһәр эченә биш Идел аръягындагы авыл кертелгән.

Халкы

Халык исәбе 447 929 кеше (2010).

Төп халкы булып чуашлар (62,4 процент, 2002) һәм руслар (33,3 процент) тора.

Ел	Халкы саны
1625	458
1646	661
1723	1924
1795	4687
1879	4498

Ел	Халкы саны
1897	5500
1913	5673
1926	22400
1940	40000
1949	59900

Ел	Халкы саны
1959	104 000
1970	219 600
1980	339 100
1985	404 800
1986	414 000

Ел	Халкы саны
1990	429 000
1995	446 700
1999	458 000
2005	442 600
2009	444 430
2010	447 929

Административ бүленеш

Калинин районы
Мәскәү районы
Ленин районы
Заволжье территориаль идарәсе

Мәгариф

Чабаксар шәһәрендә дүрт зур югары уку йорты урнашкан:

И. Н. Ульянов исемендәге Чуаш дәүләт университеты,
И. Я. Яковлев исемендәге Чуаш дәүләт педагогика университеты,
Чуаш дәүләт авыл хуҗалыгы академиясе,
Чуаш дәүләт мәдәният һәм сәнгать институты.

Бу уку йортларыннан кала шәһәрдә күп кенә башка уку йортларының филиаллары да урнашкан. Шулай ук 18 урта һөнәри уку йорты һәм мәктәпләр бар.

Мәдәният

Дин

Православие

Покров-Татиана соборы

Ислам

Болгар мәчете

Икътисады

Каланың икътисады нигездә алга киткән сәнәгать оешмаларыннан тора. Төп юнәлешләре булып электр,энергия җайланмалары, машина төзелеше, азык сәнәгате тора.

Үзендә җитештерелгән йөкләнгән таварлар, хезмәт күрсәтүләр һәм эшләнгән эшләр күләме зур оешмалар гына буенча 2010 елга 44,53 млрд сум тәшкил иткән.

Кардәш калалар

Чабаксарның биш кардәш шәһәре бар:

Анталья (Төркия)
Калып:Байрак/БелаPəcəй Гродно (БелаPəcəй)
Рунду (Намибия)
Санта-Клара (Куба)
Эгер (Маҗарстан)

Чабаксар култыгы күренеше.

Шәхесләр

Дмитрий Моисеев (1986), чуаш язучысы.

Искәрмәләр

↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar

↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-361.html

↑ Указ Президента Российской Федерации от 20.05.2021 № 304 «О присвоении почетного звания Российской Федерации „Город трудовой доблести“».

↑ Чебоксары-2004 в зеркале цифр, фактов, событий…

↑ http://enc.cap.ru/?t=world&lnk=1108

↑ ^7,0 ^7,1

↑ Побратимы г. Чебоксары