Bale Fındıkkıran: Bale

Küçük Alman kız Clara Stahlbaum'un yeni yıl hediyesi olarak aldığı fındıkkıran oyuncağı ile ilgili rüyalarını konu alan büyü-masal tarzı bir eserdir. İlk defa 1892'de Sankt-Peterburg'da sahnelenen Fındıkkıran Balesi, yeni yıl kutlamaları ile özdeşleşmiş ve pek çok bale topluluğu tarafından yılbaşında sahnelenmesi gelenekselleşmiştir. Dünyanın en çok sahnelenen bale eserlerinden birisidir.

Alman yazarı Ernst Theodore Amadeus Hoffmann değişik ülkelerdeki benzer halk öykülerinden yola çıkarak 1815'te Fındıkkıran ve Fareler Kralı (Der Nussknacker und Mausekönig) adlı bir öykü yazmıştı. Aynı öyküyü ünlü Fransız yazar Alexandre Dumas hem uyarlama hem çeviri şeklinde 1844'te yayınlamıştır. Dumas, Hoffmann’ın öyküsündeki kasvetli havayı yumuşatıp bir masal havasına bürümüştü. Öykü, 1846'da Chapman ve Hall Yayınevi tarafından İngiltere'de Hoffmann'a ve Dumas'a atıfta bulunmadan yayınlandı.

 

Fındıkkıran Balesi ilk defa 1892 yılında Sankt-Peterburg'da Mariinski Tiyatrosu'nda sahneye konmuştur.

Uyuyan Güzel Balesi’nin bir sene önce gördüğü büyük ilgi üzerine Sankt Peterburg'daki Krallık Tiyatroları'nın 1890'larda yönetmeni olan Ivan Vsevolojsky, Dumas'nın Fındıkkıran öyküsünün iyi bir bale eseri olabileceğini düşünmüş ve Krallık Tiyatrosu'nun bale yönetmeni Fransız asıllı ünlü koreograf Marius Petipa'dan bir bale yaratmasını istemişti. Petipa hazırladığı detaylı librettoyu besteci Çaykovski'ye verdi. Besteci, konuyu beğenmemesine rağmen görevi kabul etti.

Sürekli güvensizlik nöbetleri geçiren ve eseri yaratacak ilhamı bir türlü bulamayan Çaykovski, bu arada New York Carnegie Hall’in açılış temsiline orkestra şefi olarak davet edilmişti. New York'a giderken eserin 1. sahnesinin taslaklarını yanında götüren besteci, yolculuk sırasında konakladığı Paris’te yeni icat edilmiş olan çelesta adlı enstrümanın sesini ilk defa duydu. İlahi bir çınlama sesi çıkaran ve klavyeli vurmalı bir müzik aleti olan çelesta, Çaykovski'ye şeker perisi'nin müziği için ilham verdi ve günümüzde bu enstrümanın sesi tüm dünyada şeker perilerini ve Noel'i canlandırır hale geldi.

Petipa'nın eserin provaları sırasında hastalanması üzerine sahneye koyma işi asistanı Lev İvanov'a kalmıştır. İvanov, esere Petipa'nın koreografisinden farklı olarak Çaykovski'nin bestesini ön plana çıkaran Kar Taneleri Dansı ve Şekerleme Perisi'nin Dansı'nı kattı.

Gala gösterisi 18 Aralık 1892'de gerçekleşti ve başarısızlıkla sonuçlandı. Şeker perisi rolündeki İtalyan balerin Antonietta dell'Era seyircileri memnun edemedi; ayrıca çizimler ya kasvetli ya da kaba bulundu. Eleştirmenler Fındıkkıran'ı hiç sevmediler. Bu başarısızlığa rağmen ileriki yıllarda çeşitli koreografların eserde uyarlamalar yaparak sahnelemeleri sayesinde bale, kaybolup gitmekten kurtuldu.

Fındıkkıran Balesi batıda ilk defa 30 Ocak 1934'te, Londra'da sahnelendi. Rusya’da 1914-1918 yılları arasında Mariinski Tiyatrosu'nun genel müdürlüğünü yapan Nikolay Sergeyev, sahnelenen tüm baleleri bir çeşit notasyon sistemiyle arşivlemişti. 1918'de Rusya'yı terkedip Paris'e geldiğinde tüm ünlü Rus balelerinin yazılı şeklini batıya getirdi. Dame Ninette de Valois, kendisini Londra'ya davet edince Sergeyev, kutular dolusu bale kayıtlarıyla Londra'ya gitti ve daha sonra Saddler's Wells Tiyatro Balesi adını alacak olan Vic-Wells Balesi ile çalıştı. Fındıkkıran'ı batıda ilk defa Vic-Wells Balesi sahneledi.

Fındıkkıran Balesi'nin başarıya ulaşması 1950'lerde gerçekleşti. Hem Londra Festival Balesi hem de New York Şehir Balesi, sıradan olmayan klasik bir bale sahneleme düşüncesiyle Fındıkkıran'ı güzel klasik danslar, iyi bir dekorla sahneye koydu ve başarı kazandı. O zamandan beri dünyanın her yerindeki bale merkezlerinde eser sahnelenmiş ve dünyanın en çok sahnelenen bale eserlerinden birisi haline gelmiştir.

Fındıkkıran'ın Türkiye'de ilk sahnelenişi Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü tarafından 1968-1969 sezonunda Ankara'da gerçekleşmiş, baleyi Dame Ninette de Valois sahneye koymuş, koreografik düzenlemesini Richard Glasstone, Ivanov'un özgün koreografisine bağlı kalarak yapmıştır.

 

 

Pek çok varyasyonu bulunan balenin en yaygın öyküsü şu şekildedir:

Parti sahnesi

Stahlbaum ailesinin evinde yılbaşı partisi verilmektedir. Clara ve erkek kardeşi Fritz ile anne ve babaları dev yılbaşı ağacının altında dostlarıyla eğlenirler. Gizemli Vaftiz Baba Drosselmeyer çocuklar için bir çuval dolusu oyuncakla gelir. En güzel oyuncak, Clara’ya hediye edilen Fındıkkıran’dır. Kıskanan Fritz, oyuncağı kırar ancak Drosselmeyer tamir eder. Parti sona erdiğinde aile yatmaya gider ancak Clara Fındıkkıran’ı görmek için ağacın altına gelir. Kollarında Fındıkkıran ile uykuya dalar.

Savaş sahnesi

Gece yarısı, garip şeyler olmaya başlar. Clara,fare sesi duyarak uyanır. Oda, Fareler Kralı’nın önderliğindeki bir fare ordusu ile dolar. Clara kaçmak ister ancak dev fareler onu durdurur. Öte yandan odadaki oyuncaklar da canlanır. Fındıkkıran komutasındaki kurşun askerler Fareler Kralı’nın ordusu ile savaşır ve ölür. Clara’nın terliğini Fareler Kralı’nın başına atmasıyla kral ölür ve komutanlarının cesedini taşıyan fareler odayı terkeder. Clara’nın Fındıkkıran için döktüğü gözyaşları onu canlandırır. Bir prense dönüşen Fındıkkıran, Clara’yı kendi ülkesi Karlar Diyarı’na götürür.

Karlar Ülkesi

Karlar Ülkesi’nde Prens ve Clara, kar tanelerinin dansı ile karşılanırlar.

Şekerleme Ülkesi

Clara, prensin eşliğinde Şekerleme Ülkesi'ne gider. Şeker Perisi’ne farelerle yaptıkları savaşı anlatırlar. Peri, onları ödüllendirmek için kutlama dansları sunar.

• İspanyol Dansı
• Arap Dansı
• Rus Dansı
• Çin Dansı
• Mirliton Dansı
• Çiçeklerin Dansı

Son olarak prens ile Şekerleme Perisi birlikte dans ederler.

Rüyanın sonu

Clara, rüyadan uyanır ve kendisini Fındıkkıran’ı ile beraber evlerinin salonundaki yılbaşı ağacının altında bulur.

• Çaykovski
• Bale