Ehl-I Hak: çoğunlukla İran’da yaygın olan, heterodoks bir Şiî inanışı

yüzyılın sonlarında İran'ın batısında Sultan Sahak tarafından kurulan senkretik bir dini öğretidir. Toplam Ehl-i Hak nüfusunun 2 milyon ila 3 milyon arası olduğu tahmin edilmektedir. Esas olarak batı İran ve doğu Irak'ta bulunurlar ve çoğunlukla etnik Goran Kürtleridirler, ancak daha küçük gruplar halinde Türk, Fars, Lur, Azeri ve Arap inananları da bulunur. Irak'taki bazı Yarsanilere Kaka'i denir. Yarsaniler, bazen aşağılayıcı bir şekilde "Aliilahiler" veya "Aliyyullahiler" olarak da adlandırılabilirler. Birçok Yarsaninin, İran'daki İslami yönetimin baskısı nedeniyle dinlerini sakladığı tahmin edilir ve bu yüzden nüfuslarının kesin istatistikleri bulunmamaktadır.

Ehl-i Hak, çoğunlukla Goranice yazılmış ayrı bir liturjiye sahiptir. Bununla birlikte, çok az sayıdaki Yaresani Goranice'yi (Zaza-Gorani şubesine ait bir Kuzeybatı İran dili) konuşabilir çünkü ana dilleri, genellikle Kürt dillerinin diğer iki koluna ait Güney Kürtçe ve Soranice'dir. Kutsal kitapları, Sultan Sahak'ın öğretileri temel alınarak 15. yüzyılda kaleme alınan Kelâm-ı Serencâm'dır.

Yarsaniler, güneş ve ateşin kutsal varlıklar olduğuna inanır ve eşitlik, saflık, doğruluk ve birlik ilkelerini takip ederler, bu da bazı araştırmacıların bu dinde Mitraik kökenleri olduğunu düşünmesine sebep olmuştur.

Yarsanizm, doktrini ve ritüelleri büyük ölçüde gizli olduğu için tarihi kitaplarda çok az yer almaktadır. Yarsanizm'in takipçileri ritüellerini ve törenlerini gizlice yerine getirmişlerdir, ancak bu Yarsanilerin birçoğunun yüzyıllar boyunca İslami veya diğer yönetimler tarafından hedef gösterilmelerini engellememiştir. Bu öğretinin takipçileri, İran'daki İslam Devrimi'nden sonra Yarsani toplumu üzerindeki baskının arttığını ve 30 yıldan fazla bir süredir yoksun bırakıldığını ve ayrımcılığa uğradığını iddia etmektedir.

Ehl-i Hak erkeklerinin alametlerinden biri de bıyıktır, çünkü Ehl-i Hak'ın kutsal kitabı Kelâm-ı Serencâm, dini ayinlere katılmak için her erkeğin bir bıyığı olması gerektiğini söyler.

İslam peygamberi Muhammed’in ölümünden sonra meydana gelen Osman bin Affan'ın öldürülmesi, Cemel Muharebesi, Sıffin Muharebesi ve Kerbela Katliamı gibi bazı olaylar Müslümanlar arasında etkileri günümüze kadar devam eden bazı çatışmalara neden olmuştur. Bu ihtilafların neticesinde Müslümanlar Sünnilik ve Şiilik olmak üzere iki ana gruba ayrılmıştır. Tarihi süreçte muhalif siyasal hareket olarak ortaya çıkan Şiilik, daha sonra dini bir harekete dönüşmüştür.

Başta Irak ve İran olmak üzere geniş bölgelerde yayılma fırsatı bulan Şiilik, zaman içinde Zeydilik, İsnâaşeriyye, İsmaililik ve İmamiye gibi farklı dallara ayrılmıştır. Ayrıca bu dört ana meshebin haricinde, Ali bin Ebu Talib'e ilahlık veya peygamberlik atfeden kimi heterodoks inanışlar da ortaya çıkmıştır. Kadim Hint-İran dinlerinden etkilenip, inanç sistemlerine enkarnasyon ve reenkarnasyon kavramlarını dahil eden ve Şiilikten önemli ölçüde etkilenmiş olan bu inanç sistemleri İslami literatürde Gulat(Galiyye) olarak isimlendirilir.

Ehl-i Hak hagiografilerine göre cemaatin kurucusu Sultan Sahak’tır. Irak’ın kuzeyinde Süleymaniye kentine bağlı olan Şehrizor bölgesinde Musa el-Kâzım soyundan dünyaya geldiğine inanılan Sahak, İran’ın doğusundaki Hewraman’a taşınmış ve cemaatin günümüze kadar ulaşan inanç sistemini kurmuştur. Hewraman, Yaresanlarca kutsal kabul edilip bugün dahi ziyaret edilmektedir. Aynı zamanda cemaat mensupları inançlarının temelini genellikle ünlü sufi Behlul Dana’ya dayandırmaktadır.

Ehl-i Hak ismi ilk defa 19. Yüzyılda Fransız diplomat ve yazar Arthur de Gobineau tarafından kullanılmış, kendi aralarında Yaresan, San, Taife-ye San isimlerini kullanmayı tercih ettikleri belirtilmiştir. İranlı araştırmacı M. Reza Hamzeh’ee tarafından yazılan “Yaresan (Ehl-i Hak)” isimli kitapta cemaatin beş dönemde şekillendiği belirtilmektedir. Kitaba göre 8. yüzyılda yaşamış Behlül Dana ile ortaya çıkan bu inanç Şah Fezl, Baba Serheng, Şah Hoşin ve son olarak 15. yüzyılda yaşamış olan Sultan Sahak ile birlikte dinsel örgütlenmesini tamamlamıştır. Ehl-i Hak mezhebinin kurucusu, kimi kaynaklara göre 1025-1027 yıllarında Luristan’da doğan, “Baba Hoşin, Şah Hoşin” unvanıyla anılan Mübarek Şah, bazılarına göre ise 14. yüzyılda yaşamış olan Sultan Sahak’tır.

Yâresânî Kürt Alevîleri ve tarihi etkilenişi

İslâmî kişiliklerden Ali bin Ebî Tâlib'in gerçek halife, yani ilk İmam olduğunu gören İslamî bir toplumdur. Şiî İslâm başta olmak üzere tasavvuf akımlarından etkilenmiştir. Bazı bilim insanları, özellikle Batı İran ve genel olarak İran'da antik zamanlarda, yani Safevî Hanedan döneminde yaygın olan din öğeleri sebebiyle Ehl-i Hakk'ın Safevî temel olarak sayılabileceği dinî düzen olarakdile getirirler. Bunun bir kanıtı olarak da, Ehl-i Hakk ile ortadoğu'daki Şiîlik ile ortak noktaları mevcuttur. Her ikisinin de Safevî Hanedan dönemine dayanan köken almış oldukları öne sürülmektedir.

Yâresânîlik inancının temel ilkeleri

Açıklama 1: (*) Bir baba olmaksızın, Eşeysel Üreme ile bir bakireden doğanlar.
Açıklama 2: (**) Bir anne olmaksızın doğanlar. Not: Birinci evrenin tüm avatarları Eşeysel Üreme yolu ile doğmuştur.

"Yâresânî Âyin-î Cemi" ve "Cemhâne" adı verilen ibâdethâneleri

Ehl-i Hakk'taki temel ibâdetlerden birisi, "Cemhâne" adı verilen ibâdethânelerde yapılan Âyin-î Cem'dir. Anadolu Alevîliği'ndeki Cem ile aynı adı taşıyan ve liturjik benzerlikler de barındıran bu ibâdet şeklinde, inananlar bir araya gelerek belirli dualarları okurlar. Bazı "Ehl-i Hakk" geleneklerine göre ise, yılda en azından 17 kere "Ehl-i Hakk Cemi" yapılması gerekmektedir. Ayrıca Ehl-i Hakk Âyin-î Cemi'ni müteakip, bir hayvan kurban edilmesi ve bu kurban etinin yenilmesi de ibâdetin önemli bir ritüel kısmını oluşturmaktadır.

Coğrafî nüfus dağılımı

İran'da başta İran Kürtleri olmak üzere, Fars ve Türkmen inanç mensupları da bulunmaktadır. Coğrafik olarak en çok Kermanşah (Kirmaşah), Güney Taberistan (İran), Batı Hemedan, Kuzeybatı Horasan ve Kuzey İlam bölgelerinde yaşamaktadırlar. Bunun dışında ise, İran’ın başka yörelerinde dağınık olarak yaşayan "Ehl-i Hakk" toplulukları da mevcuttur. Kürdistan Bölgesi’nde de seyrek olarak var olan "Ehl-i Hakk" toplulukları, bu yörelerde "Kakaî" adıyla anılır.

Ali'den beri var olan ve Kürt Gorani geleneğine göre kurulan Ehl-i Hakk Tarîkatı'nın On Dokuzuncu yüzyıl başlarında liderliğini üstlenen kişi "Hacı Ni'metullâh" idi. Daha sonra ise onun oğlu olan ve 1966 yılında kitapları Osmanlı Türkçesi'ne çevrilen ve Kürt dinî musikisine kazandırdığı pek çok besteleriyle meşhur olan "Nur Ali Şâh Elâhî" (Doğumu: 1895 - Ölümü: 1974) başa geçti. İran'da Humeyni devriminden sonra Ni'metullâh'ın torunlarından biri olan "Muhammad Mokrî" (Doğumu: 1921 - Ölümü: 2007) Humeyni tarafından Sovyetler Birliği Büyükelçiliği görevine atandı. Seyyid Ahmed el-Berzencî "Ehl-i Hakk Tarîkatı" mensubu idi. Bugün Musul, Erbil ve İran'da Ehl-i Hakk'ın çok güçlü temsilcileri vardır. Elitist bir tarîkat olan Ehl-i Hakk'ın üyeleri havassa dayanır, yani seçkin şahsiyetlerden oluşmaktadır. Kız çocuklarına dinî bilgilerin yanı sıra gündelik hayatta ayakta durabilmeleri için gerekli olan pozitif bilimleri de öğretme husununa özen göstermeleriyle tanınmaktadır. Örneğin, Ni'metullâh'ın kızı Melekcan Nemâti tanınmıştır. İran'da ortadoğu bölgesinde etkinliği olan bu tarîkatın temelleri İslâm-Bâtınîliği üzerine inşa edilmiştir.