ศาสนาพุทธในเอเชียกลาง

ในดินแดนเอเชียกลางนี้เองที่เป็นแหล่งชุมนุมศิลปกรรมวัตถุที่เคารพบูชาในพุทธศาสนา โดยในอดีตได้เคยเป็นศูนย์กลาง และเส้นทางเผยแผ่พุทธศาสนามาหลายศตวรรษ โดยประเทศจีนเองก็ได้รับพุทธศาสนาจากอินเดียโดยผ่านมาจากเส้นทางนี้ นอกจากนี้เอเชียกลางยังเป็นศูนย์กลางทางการค้าที่สำคัญระหว่างจีน อินเดีย และประเทศต่าง ๆ ในแถบยุโรป จนเกิดตำนานเส้นทางสายไหม ฉะนั้นเอเชียกลางจึงเป็นศูนย์รวมของวัฒนธรรมอันหลากหลาย โดยมีพุทธสถาน และปูชนียสถานมากมายในอดีต เช่น วัดวาอาราม ถ้ำ สถูป ภาพจิตรกรรม ประติมากรรม คัมภีร์ และเอกสารจดหมายเหตุต่าง ๆ ที่เป็นภาษาบาลี ภาษาสันสกฤต ภาษาขโรษฐี และภาษาจีน เป็นต้น

พระพุทธศาสนาเข้ามาสู่เอเชียกลางในพุทธศตวรรษที่ 2 โดยพระธรรมทูตสายพระมัชฌันติกเถระ และสายพระธรรมรักขิตเถระ ได้มาเผยแพร่ที่นี่ด้วย แต่ก็ไม่มีหลักฐานชัดเจน ศูนย์กลางของพระพุทธศาสนาในเอเชียกลาง คือ เมืองกุชา หรือ กุฉิ ต่อมาในพุทธศตวรรษที่ 7 พุทธศาสนาก็ได้ตั้งมั่นในเอเชียกลางบนทางสายไหม ทำให้เมือง เช่น โขตาน (ปัจจุบันคือ โฮตาน) กุชา และตูร์ฟาน (บ้างว่า เตอร์ฟาน) เป็นศูนย์กลางวัฒนธรรมที่เจริญรุ่งเรือง

หลวงจีนฟาเหียน ได้จาริกผ่านมาในพุทธศตวรรษที่ 9 กล่าวว่า "ยุติน เป็นเมืองที่มีความสงบ และมั่งคั่ง ชาวเมืองสดชื่น แจ่มใสกันถ้วนหน้า เนื่องจากนับถือพระพุทธศาสนา มีการเล่นดนตรีอย่างสนุกสนาน มีพระสงฆ์มหายานหลายหมื่นรูปรับภัตตาหารจากโรงทาน อาคารบ้านเรือนของชาวบ้านหนาแน่นเหมือนดาวในท้องฟ้า หน้าประตูมีจะมีพระสถูปองค์เล็ก ภายในวัดจะมีที่พักสำหรับพระอาคันตุกะ" นอกจากนี้ยังมีพระสงฆ์นิกายสรวาทสติวาทินเจริญรุ่งเรืองเคียงคู่มหายาน เพราะมีการค้นพบโบราณวัตถุหาค่ามิได้ เช่น คัมภีร์หาค่ามิได้จำนวนมาก คัมภีร์วิชาการอินเดีย และเป็นภาษาท้องถิ่นแล้ว พร้อมกันนั้นก็พบพระพุทธรูป ศิลปะกรีก-โรมัน และจีนผสมกัน

ในพุทธศตวรรษที่ 9 นี้ ก็มีพระภิกษุที่มีชื่อเสียงมากที่สุดคือ พระกุมารชีวะ (หรือ กุมารชีพ) ท่านได้ศึกษาวรรณคดีพุทธศาสนาในกัศมีร์เป็นเวลาหลายปี จากนั้นก็กลับมาเป็นผู้มีชื่อเสียงในเมืองกุชา ในยุคนั้นก็เกิดสงครามระหว่างเมืองกุชา และจีน ทางจีนได้จับพระกุมารชีพเป็นเชลย ท่านได้ปฏิบัติศาสนกิจในจีนจนมรณภาพที่นั่น เป็นเวลา 15 ปี ท่านได้สั่งสอนพุทธปรัชญา และแปลคัมภีร์พระพุทธศาสนาเป็นภาษาจีนเป็นอันมาก จนเป็นบุคคลสำคัญท่านหนึ่งในประวัติศาสตร์พุทธศาสนาในประเทศจีน

ในพุทธศตวรรษที่ 11 สมัยราชวงศ์ถัง เอเชียกลางได้กลายเป็นศูนย์กลางเชื่อมต่อกันระหว่างจีน กับอินเดียอีกครั้ง เนื่องจากยุคนี้เอเชียกลางเป็นส่วนหนึ่งของจีน แต่บางช่วงทิเบต ก็มีอำนาจไปปกครองบ้าง เนื่องจากมีการค้นพบเอกสารมีค่า ในถ้ำตุนหวง เป็นจำนวนมากมีอายุในช่วงนี้ ในยุคนี้ชาวอุยกูร์ยังนับถือศาสนามาณีกีอยู่ และเปลี่ยนมานับถือพระพุทธศาสนาในพุทธศตวรรษที่ 14 จากนั้นก็มีการแปลคัมภีร์พุทธศาสนา จากภาษาสันสกฤต และจีน ใหเป็นภาษาอุยกูร์

จากนั้นมาในศตวรรษที่ 15 ชาวมุสลิมเติร์กก็ได้มีอิทธิพลเหนือชนกลุ่มเดิม ทำให้พุทธศาสนาเสื่อมเรื่อยมา แต่ในปัจจุบันยังมีผู้นับถือพระพุทธศาสนาอยู่ในกลุ่มชาวมองโกล ชาวจีน และชาวทิเบต อย่างมั่นคง

พุทธศาสนาในกลุ่มประเทศเอเชียกลาง

ธงชาติ	ประเทศ	ประชากร(2007E)	เปอร์เซนต์	ชาวพุทธ
	อัฟกานิสถาน	31,889,923	0.3% (approx)	95,670
	คาซัคสถาน	15,422,000	0.53%	81,843
	คีร์กีซสถาน	5,317,000	0.35%	18,610
	ประเทศมองโกเลีย	2,874,127	94%	2,701,679
	ทาจิกิสถาน	7,076,598	0.1%	7,076
	เติร์กเมนิสถาน	5,097,028	0.1%	5,097
	ประเทศอุซเบกิสถาน	27,780,059	0.2%	55,560
รวม		95,456,735	3.106%	2,965,535

• พุทธศาสนาในประเทศจีน
• พุทธศาสนาในทิเบต