มโนรถปูรณี

พระพุทธโฆสะเป็นผู้เรียบเรียงคัมภีร์มโนรถปูรณีขึ้น โดยอาศัยอรรถกถาเก่าภาษาสิงหลที่สืบมาแต่เดิมเป็นหลัก เมื่อราวพ.ศ. 1,000 ทั้งนี้ พระพุทธโฆสะได้รจนาคัมภีร์นี้ขึ้นตามคำอาราธนาของโชติปาลเถระซึ่งเคยอยู่ร่วมสำนักกันที่กัญจิปุระทางตอนใต้ของอินเดีย และตามคำอาราธนาของพระอาชีวกะ ซึ่งองค์หลังนี้เคยอยู่ร่วมสำนักวัดมหาวิหารในศรีลังกา อย่างไรก็ตาม ข้อมูลอีกแหล่งระบุว่า พระอรรถกถาจารจย์รจนาขึ้นหลังจากรับอาราธนาโดยพระภัททันตะเถระ

มโนรถปูรณี มีลักษณะเดียวกับคัมภีร์อรรถกาเล่มอื่น ๆ คือมีการอธิบายที่มาของพระสูตร เช่น การระบุว่า เหตุตั้งแห่งพระสูตร มี 4 อย่าง คือ เกิดเพราะอัธยาศัยของตน, เกิดเพราะ อัธยาศัยของผู้อื่น, เกิดด้วยอำนาจ คำถาม, เกิดเพราะเหตุเกิดเรื่อง เป็นต้น มีการอธิบายคำศัพท์สำคัญในเชิงไวยากรณ์ รวมถึงนัยยะของศัพท์นั้น ๆ เช่นการอธิบายในจักกวัตติสูตรถึงคำว่า ราชา เพราะหมายความว่า ทำให้ประชาชนรัก ด้วยสังคหวัตถุ 4

ความโดดเด่นอีกประการหนึ่งของคัมภีร์มโนรถปูรณี ก็คือพระอรรถกถาจารย์ได้นำเรืองราวตำนาน นิทาน ประวัติ เกล็ดความรู้ต่างๆ และขนบธรรมเนียมของอินเดียยุคโบราณ มาประกอบการอธิบายพระสูตร นอกจากจะยังให้เกิดความเข้าใจแจ่มแจ้งถึงบริบท ยังให้ผู้ศึกษาค้นคว้าเกิดความเพลิดเพลินและได้ความรู้รอบตัวเกี่ยวกับวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์โบราณไปในตัว เช่นการกล่าวถึงเรื่องปูทองและนกยูงทองหลงเสียงหญิงจนประมาท และเกิดโทษแก่ตน ในคำอธิบายสูตรที่ 2 และข้อมูลทางภูมิศาสตร์ร่วมสมัย เช่นการระบุว่าจากชมพูทวีปไป 700 โยชน์ มีประเทศชื่อว่า สุวรรณภูมิ เรือแล่นไปโดยลม จะเดินทางถึงใน 7 วัน 7 คืน เป็นต้น

นอกจากนี้ ยังมีการอธิบายหลักธรรมสำคัญ เช่น ทุกข์ โพชฌงค์ 7 ปฏิสัมภิทา 4 โพธิปักขิยธรรม (ธรรมที่เกื้อหนุนแก่อริยมรรค) 37 ประการ คือ สติปัฏฐาน 4 สัมมัปปธาน 4 อิทธิบาท 4 อินทรีย์ 5 พละ 5 โพชฌงค์ 7 อริยมรรคมีองค์แปด และการบรรยายโดยพิสดารถึงการปฏิบัติธรรม เช่น การระบุในอปรอัจฉราสังฆาตวรรค ว่า เมตตาอันได้แก่ แผ่ประโยชน์เกื้อกูลไปในสรรพสัตว์ทั้งหลาย พรหมวิหาร 4 เป็น บาทแห่งวัฏฏะ เป็นบาทแห่งวิปัสสนาเป็นธรรมเครื่องอยู่เป็นสุขในปัจจุบัน เป็นบาทแห่งนิโรธ แต่ไม่เป็นโลกุตระ เพราะยังมีสัตว์เป็นอารมณ์ เป็นต้น

ที่สำคัญยิ่งก็คือ มโนรถปูรณี ยังกล่าวถึงพุทธประวัติพระพุทธเจ้าในอดีต การกล่าวถึงประวัติพระสาวกสาวิกาองค์สำคัญ ๆ เกือบทั้งหมด ตลอดจนสถานที่ที่พระพุทธเจ้าเสด็จจำพรรษา ตั้งแต่พรรษาที่ 1 ซึ่งทรงจำพรรษาที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน จนถึงพรรษาที่ 45 ซึ่งทรงจำพรรษาที่วัดเชตวันมหาวิหาร หรือวัดบุพพาราม ใกล้เมืองสาวัตถี เป็นต้น นอกจากนี้ ยังมีการพยากรณ์ถึงการอันตรธานแห่งเพศของภิกษุ และภิกษุองค์สุดท้าย

สูตรที่ 6 แห่งปริสวรรค ในปฐมปัณณาสก์ ทุกนิบาต อังคุตตรนิกาย (ทุก.อํ.๒๐/๙๒/๒๙๒)