Trzyśńa

Rośńe we dźiwokim stańe uod půłnocno-zachodńij Afriki a zachodńij Azyje, bez Brytyjske Wyspy na połedńe dů Maroko a Tůnezyjo do połedńowyj Szwecyje, Ukrajiny aże śyngo na Kaukaz a půłnocny Irůn, s mołymi populacyjůma we zachodńich Himalajach. We Polsce trefjo śe ja na teryńe cołkigo kreju, uod ńiźinůw po pogůrze a ńiższe gůrske teryny (po 700 – 900 m n.p.m.), nale znamjyńńy na połedńu kreju.

Trzyśńa
Systematyka podug Reveala
Důmyna	jůndrowce
Krůlestwo	źeliny
Podkrůlestwo	naczyńowe
Nadgrůmada	naśynne
Grůmada	uokrytůnaśynne
Klasa	Rosopsida
Familijo	růżowate
Zorta	wiśńa
Gatůnek	trzyśńa
Mjano systematyczne
Cerasus avium Moench.

 

Trzyśna je to strům śćepujůncy liśće na źima, kery dorosto ańi do 15-32 myjtrůw, s pńym uo szyrzce 1,5 m. Mode strůmki pokozujům śylno apikalno důminancyjo ze prostym pńym a symetrycznům korůnům, kero pomjyńo śe na ńyregularno ino we starych strůmach. Trzyśńa wyrobjo żywica ze swojich ranůw na pńu, kerům lakuje se rany coby ńy wpuśćić do śe chrobokůw a grzibowych infekcyjůw.

Pjyń a liśće

Pjyń je lekuśko modro-brůnzowy a mo mołe gůmkowe wćyńća na modych strůmkach, kere stowajům śe ćmawo czorno-brůnzowe a rube na starych uosobńikach. Liśće sům uobłůnczaste a uostre, 7–14 cm duge a 4–7 cm szyroke, gładke a matowe lebo leko śe jarzůnce na wjyrchu, roz za czas tyż uomszůne, ze zůmbkowanym brzygym a szpicatym kůńcym. Sům utwjyrdzůne do sztyngla mołym źylůnym abo czyrwjůnym sztyngelkym uo dugośći uod 2 do 3,5 cm, kery mo na śe jake gruczołki (uod dwůch do pjyńću). A tyż na brzygach liśći wystympujům take gruczouki. Na podźim, liśće stowajům śe apluzinowe, růżowe abo czyrwjůne podwjela ślatujům.

Kwjoty

Kwjoty pojowjajům śe na trzyśńi wczesnym zeźimkym tedy, kedy robjům to tyż liśće. Rodzům śe we wjechach od dwůch do szyśću, kożdy kwjotek mo 2,5-3,5 cm wjelgośći a 2-5 cyntymyjtrowo szypułka, 5 śńyżnobjołych płatkůw, żůłte pryńćiki a srogi supek (kwjoty sům uobupłećowe a zapylane uod pszczołůw).

 

Uowoce

Uowoc je 1-2 cyntymyjtrowy we uobwodźe kostkowjec (może być srogszy we chowanych zortach), leko czyrwjůny do ćmawomodry kedy je już dojzdrzały latym), kożdy je zjodliwy, uod słodkich bez ćyrpke, do gorzkich. Amlarowe jagůdki nodajům śe do jedzyńo na surowo. Skłodo śe ze uoźmju- do dwanastumilimyjtrowyj szupy szyrokij na 7–10 mm a rubyj na 6–8 mm, mjůnższowyj uotoczki a samygo źorynka dugigo na 6–8 mm. Uowoc je jydzůny uod moce ptokůw a cyckaczůw, kere trowjům trzyśńa a wydolajům źorynka we uodchodach. Ńykere gryzůńe a pora ptokůw (uosobliwje rubodźůb) uodmykajům szupa coby zeźreć naśůnko. Wszyjske tajle trzyśńe krům dozdrzałych uowocůw sům leko trujůnce skuli tygo, co zawjyrajům glikozydy.

Jako jodło, amlarowe jagůdki sům zdrzůdłym cukrůw, uorgańicznych kwasůw, pektyny, witaminy C, prowitaminy A, mineralnych solůw a srogij ilośći ryboflawiny.

 

Postrzůd uodmjan trzyśńi mogymy stworzić podstawowy tajlůng na syrcůwki (uo uowocach mjynkich a pounych soku) a chrzůnstki (uo uowocach twordych, nale lepi przetrzimujůncych transportowańy). Jagůdki mogům być zbjyrane uod styczńa do wrześńa, zależy to uod uodmjany (kej bajszpil zorta Rivan wytrzimuje do styczńa, mo strzedńo podatność uowocůw na pynkańy, nale jeji jagůdki sům fest moue; půźno zorta Regina zbjyro śe uod śyrpńa do wrześńa, nale sam już uowoce barzi pynkajům, choć sům srogsze). Nojbarzi wytrzimołům zortům amlarowům je Sam, kery jednocześńy mo nojwjynkszo śyła wzrastańo strůmůw.

Downo historyjo klasyfikacyje trzyśńe ńy je fest jednoznaczno. We pjyrszyj edycyji Species Plantarum (1753) Karol Linneusz traktuje tyn uowoc ino jako waryjacyjo a ńy jako gatůnek, Prunus #8 cerasus [var.] ι avium, cytujůnc Pinax theatri botanici (1596) Gasparda Bauhina. Jigo uopis, Cerasus racemosa hortensis ("Wiśńa grońasto zygrodowo") dowo bewajs, co uopisańy gatůnku mjouo plac na roślińe uprowjanyj. We drůgij edycyji Flora Suecica ze 1755 roku Linneusz pomjyńo waryjacyjo na uosobliwy gatůnek Prunus avium, co śe tuplikuje "ptaśo wiśńa" s łaćiny. Mjano łaćińske trzyśńi to zaadaptowane a przetumaczone słowo we słowo mjana duńske a mjymjecke (uodpowjydńo: Fugle-Kirsebær, Vogel-Kirsche). We angelskij godce mjano Bird Cherry (ptaśo wiśńa) je używane lo czeremchy pospolityj (Prunus padus).

Uowoce

Dźiwoke jagůdki amlarowe skłodoły śe na ludzke jodło juz pora tyśůncůw lot nazod. Skamjylinki uodnejdźůno na roztůmajtych stanowiskach s Epoki Brůnzu, pojstrzůd cołkij Ojropy, a we tym tyż we Wjelgij Brytańiji. We jydnym bajszpilu uod ńich, skamjyńołośći trzyśńe znjedźůno we uodwjyrće uod nygůw spode důma na palach, wywodzůncygo śe ze wczesnyj lebo strzodkowyj Epoki Brůnzu, a stawjůnygo kole jeźora Garda we Italiji. Pri půmocy datowańo radyjowůnglowygo ustalůno, co průnbka pochodźi s przydźouł czasowygo uod 2077 do 10 roku p. Chr. Naturalne lasy bůły wtynczos fest wyplewjůny.

Kole 800 roku p. Chr. trzyśńe bůuy już cylowo cuchtowane we Turcyji, a ńyskorzi potym we Grecyji.

Jako poprzedńik chowanyj suodkij wiśńe, dźiwoko amlara je pod tyn czas jydnym s dwůch gatůnkůw kery dostarczo nojwjyncyj plůnůw pode industryjo a handel zjodliwymi gatůnkůma wiśńe (tyn drůgi to je wiśńa pospolito – Prunus cerasus – używano guůwńy do warzińo; reszta zort mojům sam fest mouy ajnzac). Roztůmajte uodmjany trzyśńe do chowu sům cichtowane na coukim śwjeće kaj ino klimat na to pozwolo; nůmera uodmjan do chowu je fest wjelgo. Gatůnki tyż a ućyknůuy uode chowu a stouy śe wynaturalizowane we ńykerych uagodnych rygjůnach, wuůnczajůnc sam Kanada, Japůńijo, Nowo Zelandyjo a ańi půunocno-zachodńe a půunocno-wschodńe tajle Stanůw Zjydnoczůnych.

Uobecńy, srogům problymům we chowańu trzyśńi je uobecność muszki trzyśńůwki s gatůnku Rhagoletis cingulata. Skuodo uůna jajca we uowocach, ker stanowjům potym joduo lo larw. Take uowoce sům po wylyngu skurczůne, uodksztoucůne a ńywyrůśńynte. Gibći tyż gńijům a dozdrzewajům, a jejich mjůnższ je wydrůnżůny uod larw. Uobecność Rhagoletis cingulata wymogo uod sadowńikůw kůntrola kożde dźyśyńć dńůw.

Zdobńictwo

Trzyśńa je czynsto chowano lo swych kwjotůw. Skiż swygo rozmjaru, je durś używane we parkach, nale tyż myńi czynsto na ulicach. Nojczyńśći ale spotykano uodmjano, kero nadaje śe do tygo cyla to je Plena, skuli tygo, co mo podwůjne kwjoty, uodmjyńńy uod dźiwokich, jednokwjotowych zortůw.

Dwje specyficzne mjyndzygatůnkowe hybrydy, P. x schmittii (P. avium x P. canescens) a P. x fontenesiana (P. avium x P. mahaleb) sům tyż cuchtowany ńyrzodko jako strůmy zdobńicze.

Drzewo trzyśńe

Ćymne, czyrwůno-brůnzowe drzewo kere śe pozyskuje uod trzyśńi, je wysoko cyńůne we swyj roli jako uatwo formowalne strům do tokarstwa. Powszechńy wyrabjo śe ś ńigo meble a tyż i instrumenta muzyczne.

Inksze stosowańo

Je możność żućo żywicy amlarowyj kej substytut gumy do żućo. Medikamynta mogům być narychtowane sztyngelkůw - mojům uůne tedy dźołońy śćůngajůnce, przećiwkrzipotny a moczopyndny. Ze strůmu do śe ańi pozyskać farba uo uodćyńu źylůnkawym.

Już Plińjusz Starszy rozrůżńo gatůnek Prunus, śliwkowy, a Cerasus, wiśńowy. We zdrzůduach uode ńigo je cytowane mynga uodmjan, ńykere ale to jedźińy warjanty, a ńykere mogły być uosobnymi gatůnkůma. Wymjyńo uůn take kej Aproniana, Lutatia, Caeciliana atd. Dźeli je podug szmaku, włůnczajůnc sam dulcis (słodke) a acer (ćerpke)

Idźe we swych szrajbůngach ańi dali, kedy godo, co podwjela rzimski kůnsul Lucius Licinius Lucullus pokonoł Mitradytůw we 74 roku p. Chr., Cerasia... non fuere in Italia, “Ńy bůło trziśńowych strůmůw we Italiji”. Podug ńigo, Lucullus sprowadźił je ze Pontu a po 120 lotach rozplywiły śe po cołkij Ojropje a Wjelgij Brytańiji.

Naśůnka kupy zort amlarowych uostoł znejdźůne we Epoce Brůnzu a rzimskich stanowiskach archyjolůgicznych po cołkij Ojropje. Uodńeśyńa do “słodkich” a “gorzkich” wspjyrajům uobecno teza, co “słodko” bůła Prunus avium; ńy mo bowjym inkszych kandydatůw postrzůd znajůmych wiśńi. We 1882 roku Alphonse de Candolle wskozoł co naśůnka Prunus avium trefjůno na na zachach uod kultury Terramare na půłnocy Italije (1500-1100 p. Chr.) a przez warstwůma uod szwajcarskich důmůw na palach. Uo zdańu Plińjusza godo (z. 210):

De Candolle sugeruje, iże to co Lucullus przińůs to bůła zorta Prunus avium s Kaukaza. Pochodzyńy uodmjan Prunus avium je durś problematyczno a uodymkńynto kwestyjo. Ńykere uoźymnasto- a dźewjytnastowjeczńi botańiki przipisujům pochodzeńy amlary ze zachodńij Azyje, bazujůnc na szrajbůngach Plińjusza; zaprzeczajům tymu ale uodkryća archyjolůgiczne a uodnejdźůne naśůnka s prehistorycznyj Ojropy.

Uobecńy cuchtowane trzyśńe růżńům śe uode dźiwokich skiż tygo, co mojům wjynksze uowoce uo uobwodźe 2–3 cm. Strůmy sům chowane na karuowatych kłůnczach coby utrzimać je myńsze a łatwijsze we plonowańu.