Islánddaheasta

Vaikko heasttat leat unnit, muhtumin juoba ponnisturrosaččat, eanaš máddogirjjit čujuhit daidda heastan. Islánddaheastat rávásmuvvet njozet, muhto nuppe dáfus dat leat sitkadat ja ellet guhká. Eamiriikkas dain leat unnán dávddat; Islándda láhka gieldá buktimis heasttaid riikii iige heastta, man lea dolvon eret sullos, oaččo šat buktit ruovttoluotta. Islánddaheastain leat guokte mannanvuogi dábálaš oahkuma, njolggi ja ruohttama/salluma lassin. Islánddaheasta lea iežas riikka áidna heastanálli, muhto dat lea maiddái bivnnut riikkaidgaskasaččat. Stuorra populašuvnnat gávdnojit Eurohpás ja Davvi-Amerihkás. Nálli geavahuvvo ain árbevirolaš eanasaji bargguin eamiriikkas, muhto maiddái astoáiggis, čájáhusain ja gilvvohallamiin.

Nálli lea čálgan ponniin, maid skandinávalaš ođđaássit bukte Islándii 800- ja 900-loguin. Náli birra lea čállon sihke girjjálašvuođas ja historjjálaš gálduin olles Islándda historjjá áigge. Vuosttas čujuhus ovttaskas hestii gávdno 1100-logus. Norgga mytologiijas bálvaledje heasttaid, ja seamma dáhpi bođii Islándii vuosttas ođđaássiid mielde. Válljejeaddji nállašuhttima bokte nálli lea čálgan dálá muddui. Luondduválljen lea maiddái váikkuhan ollu, dasgo máŋggat heasttat leat jápmán galbmasii dahje nealgái Islándda garra dálkkádagas. Jagi 1780 stuorra oassi nális jámii dollavári russuma dihte. Vuosttas islánddaheasttaid nállesearvi vuođđuduvvui Islánddas jagi 1904. Dálá áigge gávdnojit organisašuvnnat 19 sierra riikkas, ja dain lea oktasaš njunušorganisašuvdna The International Federation of Icelandic Horse Associations (Riikkaidgaskasaš islánddaheastaservviid lihttu).

Islánddaheasttaid deaddu lea 330–380 kg ja allodat 132–142 cm, mii lea dábálaččat ponni sturrodat, muhto šaddadeaddjit ja nállemáddogirjjit álo čujuhit daidda heastan. Gávdnojit máŋggat teoriijat das, manin islánddaheasttaid gohčodit namalassii heastan. Okta dain čujuha náli ealasis temperamentii ja stuorra persovnnalašvuhtii ja dasa ahte islánddagielas váilu ponni-sátni. Nuppi teoriija mielde náli sáhttá gohčodit heastan milloseabbot go ponnin ealli deattu ja dáktestruktuvrra dihte ja danin go dat nákce guoddit lossa nođiid. Islánddaheasttat sáhttet leat iešguđet ivdnásaččat: omd. muzehat, čuoivvagat, ruškadat, čáhppadat, jievjjat, palominot, pintot ja girjjagat. Islánddagielas gávdnojit badjel 100 nama iešguđetlágan ivnniide ja ivdnekombinašuvnnaide.. Islánddaheasttain leat soabatgorálaš <--maid dát mearkkaša?--> oaivvit, main leat njuolggoprofiila ja govda gállu. Čeabet lea oanehaš, deahkkái ja govdat máddagis; fálbmi lea govdat ja vuollegaš; raddi čieŋal; lábit deahkkásat ja vehá hállut; sealgi guhkki; bahta govdat ja deahkkái, oanehaš ja vehá hállut. Juolggit leat nannosat ja oanehaččat. Dain leat oalle guhkes ovdačuožžamasat ja oanehis vuohesat. Hárji ja seaibi leat bolfasat, vuovttat leat roavvásat ja seaibi lea vuollin gitta. Nálli lea dovddus sitkatvuođas ja návccas birget unna borramušain. Nállái lea gárggiidan duppalguolgageardi, vai dat birge galbma dálkkis.

Heasttaid iešvuođat leat iešguđetláganat dan vuođul, masa ovttaskas šaddadeaddjit leat fokuseren. Muhtumat leat fokuseren noađđe- ja bargoheasttaide, mat sierranit čielgasit riidenheasttain, mat leat fuolalaččat válljejuvvon danin, go dat máhttet árbevirolaš islándalaš mannanvugiid. Muhtin heasttaid šaddadit dušše beare heastabierggu dihte. Muhtin šaddadeaddjit fokuserejit dihto ivdnásaš heasttaide.

Nálli rávásmuvvá njozet. Heasttain eai láve riidet ovdal go dat leat njealjejahkásaččat, iige daid gorutlaš gárggiideapmi leat gárvvis ovdal go čiežajahkásažžan. Daid šattolaččamus jagit leat gávccis gávccinuppelohkái, vaikko dat leat nannosat ja sávrrit álo gitta guovttelotjahkásažžan. Islánddaheastadámmá, mii elii Dánmárkkus, olii oláhuslaš 56 jagi ahkái. Nubbi islánddaheasta fas elii Stuorra-Britannias 42-jahkásažžan. Heasttat leat erenomáš šattolaččat, ja goappáge sohkabeali sáhttá geavahit sagaheapmái gitta 25-jahkásažžan; muhtin dámmát leat ožžon várssáid juoba 27-jahkásažžan. Heasttat eai láve ballát álkit, dasgo Islándda sullos dain eai leat lunddolaš vašálaččat. Islánddaheasttat lávejit leat ustitlaččat ja lojit. Daid lea álki giehtaguššat, vaikko dat leat maiddái movttegat ja iešsihkarat. Danin go nálli eallá isolašuvnnas eará heasttain, Islánddas nális eai láve leat dávddat, earret muhtunlágan siskkáldas parasihtat. Islánddas leat nu unnán dávddat, danin go láhka gieldá buktimis ruovttoluotta heasttaid, mat leat dolvojuvvon sullos eret. Láhka maid gáibida, ahte buot heastabiergasat, mat buktojuvvojit riikii, galget leat juogo ođđasat ja geavatmeahttumat dahje ollásit desinfiserejuvvon. Das lea čuvvon, ahte eamiheasttain ii leat mangelágan immunitehta; dávdaepidemiija sullos livččiige oalle sihkkarit sorpmálaš nállái. Dát dagaha váttisvuođaid heastačájáhusaide: eamiriikka islánddaheasttaid ii sáhte veardidit olgoriikkaid heasttaide, dasgo mangelágan elliid ii sáhte buktit Islándii eaige riikkas vuolgán heasttat oaččo máhccat ruovttoluotta.

Mannanvuogit

Islánddaheasttas lea vihtta mannanvuogi, dat stáđis nálli mii lea dovddus go njuovžilit sáhttá johtit rámšoeatnamis. Nálli máhttá dábálaš oahkuma, njolggi ja ruohttama/salluma lassin guokte eará mannavuogi. Vaikko stuorámus oassi heastaáššedovdiin atná ruohttama ja salluma sierra mannanvuohkin danin go julggiid lávkemis lea vehá variašuvdna, islándalaš nállemáddogirjjit atnet ruohttama ja salluma oktan mannanvuohkin. Dan dihte dábálaččat islánddaheasttas lea gul vihtta mannanvuogi.

 

Vuosttas erenoamáš mannanvuohki lea njealjetávttat laterála dásseoahkun, man gohččodit namain tölt. Dat lea dovddus dan bávkkanaslágan jođálmahttimis ja fárttas; dat lea maiddái vuogas riidet ja ovdána johtilit. Töltis lea stuorra variašuvdna iešguđetlágan stiillaid gaskkas ja danin tölta lávejit veardidit eará seammalágan laterála mannanvugiin dego amerihkáriidenheastta rack, Paso Fino -heasttaid largo ja Tennesseewalkera ruohtti oahkun. Dego buot laterála dásseoahkumat juolgelávkenortnet lea seamma go oahkumis (gurut maŋŋejuolgi, gurut ovdajuolgi, olgeš maŋŋejuolgi, olgeš ovdajuolgi), muhto dat sierrana oahkumis dakko, ahte heasta sáhttá töltet máŋggalágan fárttain, johtilis oahkuma fárttas dábálaš ruohttama fártii. Muhtin islánddaheasttat liikojit eanemustá töltet, nuppit fas njolggástit. Rivtteslágan oahpahus sáhttá eastadit heajos mannanvugiid, muhto tölt lea lunddolaš mannanvuohki, man heasta máhttá juo riegádeami rájes. Töltis leat guokte variašuvnna, maid šaddadeaddjit atnet boasttoláganin. Vuosttas lea eahpedássidis mannanvuohki, man gohččodit spiidnepássan (eaŋ. Pig's Pace dahje Piggy-pace, su. possupassi) ja mii lea eanet guoktetávttat lávken go njealjetávttat dásseoahkun. Nuppi gohččodit Vallhoppin ja dat lea tölta ja ruohttama kombinašuvdna. Dan oaidná eandalii skuvlekeahtes nuorra heasttain dahje heasttain, mat seaguhit iežaset mannanvugiid. Goappáge variašuvnnas lea unohas riidet.

Nálli máhttá maiddái pássa, "girdi lávkema", man gohččodit namain skeið, flugskeið dahje flying pace(eaŋ.). Dat lea johtil ja dássit. Dan lávejit geavahit pássagilvvuin. Muhtin heasttat sáhttet pássas olahit juoba 48 km/h fártta. Buot islánddaheasttat eai máhte dán mannanvuogi; elliid, mat máhttet sihke tölta ja pássa árbevirolaš mannanvugiid lassin, atnet náli buoremussan. Pássa lea guoktetávttat laterála mannanvuohki, mas lea oanehis boddu julggiid lávkema gaskkas; goappáge bealde goabbáge juolgi guoská eatnamii measta seamma áigge (gurut ovda- ja maŋŋejuolgi, boddu, olgeš ovda- ja maŋŋejuolgi). Dat lea dárkkuhuvvon buresskuvlejuvvon ja dássedettolaš heasttaide ja čeahpes riidejeddjiide. Dán mannanvuogi ii sáhte geavahit guhkes mátkkiin. Njoazes pássa lea unohas riidejeaddjái eaige dan ávžžut geavahit dalle go heastta leat skuvlemin dán mannanvuohkái. Vaikko stuorámus oassi pássaheasttain gilvvohallet skearruin, dábálaččat islánddaheasttain lávejit riidet gilvvuin.

 

Islánddaheasttaid máttut bohte Islándii várra vikiŋgaáigge skandinávaid mielde jagiid 860 ja 935 gaskkas. Dáža ođđaássiid čuvvo sisafárrejeaddjit Irlándda, Mansullo ja Skotlándda oarjesulluid dáža koloniijain. Dát maŋit ođđaássit bukte mielddiset ponniid, mat eará báikkiin čálge vehážiid mielde shetlánddaponnin, badjeeatnanponnin ja connemaran. Dát seahkanedje ovddeš elliin. Lea maiddái vejolaš, ahte heasttain lea leamaš oktavuohta jakutiaponniin, ja nálli muittuha fysalaččat maiddái Norgga ivggoheastta. Eará nálit, main leat seammasullasaš iešvuođat go islánddaheasttain, leat omd. fearsulluidponni ja Norgga vuotnaheasta. Sullii 900 jagi dassái geahččaledje lasiruossanahttit nuortavara nállái, man čuovvumužžan eallit hedjonedje. Jagi 982 Islándda Alþingi (parlameanta) ásahii lágaid, mat gilde buktimis heasttaid Islándii ja nie heaittihedje ruossanahttima. Náli leat dál šaddadan Islánddas buhtisin badjel 1 000 jagi.

Dološ dážat bálvaledje heastta šattolašvuođa symbolan, ja vilges heasttaid oaffarušše oaffardoaluin ja seremoniijain. Go dát ođđaássit bohte Islándii, sii bukte iežaset oskumušaid ja heasttaid mielddiset. Heasttain lei guovddáš oassi Norgga mytologiijas ja máŋggain heasttain ledje stuorra rollat norggalaš myhtain. Okta dain lea Sleipnir, gávccijuolggat heasta, man oamastii Odin, Norgga ipmiliid jođiheaddji. Skalm-dámmá fas lea vuosttas islánddaheasta, man nama historjá dovdá. 1100-logu ođđaássigirjji mielde čeardahoavda Seal-Thorir vuođđudii ođđaássama báikái, gosa Skalm bisánii ja manai veallut iežas nođiin. Heasttain leat guovddáš rollat maiddái islánddalaš sagain Hrafnkel Saga, Njal Saga ja Grettir Saga. Vaikko dát golbma saga leat čállojuvvon 1200-logus, daid leat sajuštan nuge árra áigái go 800-lohkui. Dát árragirjjálašvuohta váikkuha ain otná beaiváige, dasgo máŋggat modearna Islándda riidenjoavkkut ja heastačorragat leat ožžon nama Norgga mytologiija heasttain.

Gaskaáigge heasttaid atne islánddalačča divrasamos opmodahkan. Soahteheasttat ledje buhttemeahttumat soalddáhiidda ja danin daid muhtumin hávdádedje ovttas jápmán riidejeaddjiin ja beakkuhedje muitalusaid daid daguid birra. Islánddalaččat ordnejedje maiddái varradoarrumiid oriid gaskkas; dáid dahke guoimmuheami dihte ja válljen dihte buoremus elliid šaddadeapmái. Buoremus oriid govvidedje sihke girjjálašvuođas ja virggálaš báhpáriin Islándda dásseválddi perioda áigge 930–1262. Oredoarrumat ledje dehálaš oassi islánddalaš kultuvrras, ja stuimmit, sihke fysalaččat ja verbálat, ledje dábálaččat gehččiid gaskkas. Konfivttat heastadoarrumiin adde gilvvohalliide vejolašvuođa buoridit iežaset politihkalaš ja sosiála saji vašálaččaid ektui. Dain ledje viiddes sosiála ja politihkalaš čuovvumušat, mat muhtumin láidejedje politihkalaš lihtodemiid ođasmahttimii. Buot olmmošdoarrumat eai goit lean duođalaččat. Dáhpáhusat ledje báiki, gos ustibat ja juoba vačalaččat baste gilvvohallat almmá stuorra čuovvumušaid haga. Servvoštallan nuorra albmáid ja nissoniid gaskkas lei maid dábálaš heastadoarrumiin.

 

Náli čálgamis luondduválljejumis leamaš guovddáš rolla, dasgo stuorra heastajoavkkut jápme nealgái ja galbmasii. Jagiin 874–1300, gaskaáiggi liegga perioda buorit dálkkadatdiliid áigge, islánddalaš šaddadeaddjit válljejedje heasttaid šaddadeapmái dihto ivnniid ja struktuvrra vuođul. Jagiin 1300–1900 válljejeaddji nállašuhttima manahii mearkkašumis, dasgo dálkkadat lei dávjá garas ja máŋggat heasttat ja olbmot jápmet dan geažil. Jagiid 1783 ja 1784 gaskkas sullii 70 % Islándda heasttain jápme vulkána gutnamirkkohussii ja nealgái, go dollavári Lakagígar russui jagi 1783. Russun bisttii gávcci mánotbaji. Dat govččai čuđiid njealjehasmiillaid eatnamis lávain ja sirddii dahje goikkihii máŋggaid jogaid. Populašuvdna ealáskii vehážiid mielde čuovvovaš jahkečuođi áigge, ja 1900-logu álggus válljejeaddji nállašuhttin šaddagođii fas dehálažžan. Vuosttas islánddaheasttaid nálleorganisašuvnnaid vuođđudedje jagi 1904, ja vuosttas Islándda nállemáddogirjji jagi 1923.

Islánddaheastaid dolvo Stuorra-Británniai ovdal 1900-logu bargat geađgečitnaruvkkiin, dasgo dat ledje gievrasat ja unnit. Daid heasttaid eai goit goassige registreren ja daid leahkimis gávdno muđuige unnán duođaštusat. Virggálaččat islánddaheasttaid dolvo vuosttas háve Duiskii 1940-logus. Vuosttas virggálaš doalvumat Stuorra-Británniai ledje jagi 1956, go skotlánddalaš eanandoalli, Stuart McKintosh, álggahii šaddadanprográmma. Eará šaddadeaddjit Stuorra-Británnias čuvvo McKintosha, ja jagi 1986 vuođđuduvvui Stuorra-Británnia islánddaheastasearvi (the Icelandic Horse Society of Great Britain). Islánddaheasttaid leat dolvon ain eanet ja eanet olgoriikkaide 1900-logu beallemuttu rájes. Jagi 1969 rájes máŋggat searvvit leat bargan ovttas seailluhan, ovddidan ja márkanastin dihte dáid heasttaid Riikkaidgaskasaš islánddaheastaservviid lihtu doarjalemiin. Dálá áigge islánddaheasta lea ain dovddus iežas varralinjjá buhtisvuođas, ja dat lea áidna heastanálli Islánddas.

Islánddaheasttat leat erenomáš bivnnuhat Oarje-Eurohpás, Skandinávias ja Davvi-Amerihkás. Islánddas leat sullii 80 000 islánddaheastta (veardidan dihte olbmolohkui, mii lea 317 000), ja sullii 100 000 leat olgoriikkain. Sullii 50 000 islánddaheastta leat Duiskkas, gos leat máŋggat aktiivvalaš riiden- ja nállesearvvit.

Islánddaheasttain lea ain dehálaš oassi islánddalaš eallimis, vaikko mekaniseren ja geainnuid buorideapmi leat unnidan dárbbu náli geavaheapmái. Vuosttas virggálaš islánddaheastagilvu lei Akureyris jagi 1874, ja máŋggat gilvvut ordnejuvvojit ain miehtá riikka cuoŋománus geassemánnui. Gávdnojit sihke duolbaeatnangilvvut ja cagganáideruohttamat ja maiddái čájáhallan luohkát, main gilvvohallet náli erenomáš mannanvugiin. Dávjá ordnejit dálvedáhpáhusaid, dego gilvvuid jikŋon čázádagaid alde, main heasttat ja riidejeaddjit ain duollet dálle doddjojit čáhcái ja dárbbašit gádjuma. Vuosttas čájáhusat, mat konsentrerejedje elliid nállekvalitehtii, lágiduvvojedje jagi 1906. Islándda Eanandoallosearvi ovttas Nationála Riidensearveorganisašuvnnain ordne dálá áigge jeavddalaččat čájáhusaid, main leat máŋggat iešguđetlágan luohkát. Muhtin veardde heasttaid šaddadit ain njuovvama várás, ja stuorámus oassi bierggus dolvojuvvo Jáhpanii. Eanandoallit ain geavahit náli sávzzaid čohkkemii Islándda badjeeatnamiin, muhto stuorámus oassi heasttain geavahit gilvvohallamii ja astoáiggi riidemii.

 

Dálá áigge islánddaheastaorganisašuvnnat gávdnojit 19 riikkas. Daid oktasaš njunušorganisašuvdnan doaibmá the International Federation of Icelandic Horse Associations (FEIF). FEIF vuođđuduvvui 25. beaivve miessemánus 1969. Dalle das ledje guhtta lahttu: Nuortariika, Dánmárku, Duiska, Islánda, Hollánda ja Sveica. Fránkariika ja Norga searvvaiga jagi 1971, Belgia ja Ruoŧŧa jagi 1975. Maŋŋil Suopma, Kanáda, Stuorra-Británnia, Fearsullot, Luxemburg, Itália, Slovenia ja Irlánda serve, muhto Irlánda vulggii maŋŋelabbos eret, go doppe eai lean doarvái lahtut. Ođđa Zealánda lea ožžon veahkkelahttustáhtusa, dasgo dan lahttovuođđu unni. Jagi 2000 vuođđuduvvui WorldFengur, mii lea FEIF:a virggálaš islánddaheasttaid máddogirji. Registtar lea neahttadiehtorádjoprográmma, man geavahit máddogirjin, gos sáhttá ohcat islánddaheasttaid náli historjjá ja varralinjjáid. Registtar sisttisdoallá dieđuid sohkadávvalis, šaddadeaddjis, oamasteaddjis ja maŋisbohttiin, govaid, šaddadanárvvoštallamiid ja erenomáš identifiserema juohke registrerejuvvon heasttas. Diehtoráju leat vuođđudan ovttasbarggus Islándda hálddahus ja FEIF. Dan vuođđudeami rájes sullii 300 000 islánddaheastta, sihke ealli ja jápmán heasttaid, leat registrerejuvvon miehtá máilmmi. Islandpferde-Reiter- und Züchterverband lea duiskalaš islánddaheasttaid riidejeddjiid ja šaddadeddjiid organisašuvdna, mii ovttasta buot islánddaheastaservviid Duiskkas.

Wiki Commonsis lea eanet materiála, mii laktása suorgái: Islánddaheasta

Nálleorganisašuvnnat

• International Federation of Icelandic Horse Associations
• Canadian Icelandic Horse Federation
• United States Icelandic Horse Congress
• The Icelandic Horse Society of Great Britain
• Studbook of origin of the Icelandic horse

Eará neahttasiiddut

• Icelandic Horse magazine
• Tölt News - US Icelandic Horse magazine
• Landsmot - National Horse Show