Улуу Болҕар Сирэ

Булҕардар сүрүннээн Хара уонна Азов муоралартан хоту диэки олорбуттара. Улуу Булҕар сирин кыраныыссалара чопчу быһаарыллыбатахтара, быһа холоон Донтан Кубаньҥа уонна Таманьтан Кума өрүскэ диэри тарҕаммыт этэ. Бу дойду сүрүн бииһэ кутригурдар этилэр, кинилэр эрдэ авардартан босхоломмуттара.

"Улуу Болҕар сирэ" диэн өйдөбүл Византиятааҕы кинигэлэргэ баар уонна VII үйэ иккис аҥарыгар диэри Хара муораттан хоту диэки олорбут былыргы булҕар дойдуларын бэлиэтиир.

Дойду тэриллиитэ

Кубрат хаан (атыннык Курбат да дииллэр) (632—665) эрдэ авардартан тутулуктаах булҕар биистэрин, чуолаан кутригурдары, утигурдары, оногурдары биир сомоҕо түмпүтэ.

Сабаҕалааһын быһыытынан булҕардары түмпүт бастакы хаан Орган, Кубрат хаан абаҕата буолуон сөп. IX үйэтээҕи Византия историга Никифор суруйбутунан Кубрат хаан, Орган аймаҕа, "гунн гундурдар" баһылыктара авар хаҕанын утары өрө турбут. Кубрат Византия ыраахтааҕытыгар Бастакы Ираклийгэ илдьиттэри ыыппыт уонна кинини кытта авардары утары холбоспут. Булҕардар босхолонон бэйэлэрин дойдуларын тэрийбиттэр, гириэк тыллаахтар ону "Улуу Болҕар сирэ" диэн ааттаабыттар.

Кубрат кэмэ

 

 

Кубрат (Курт эбэтэр Хуврат да дииллэр) быһа холоон 605 сыллаахха төрөөбүт. 632 сыллаахха кини булҕар биистэрин баһылыга буолар. Византия ыраахтааҕыта Бастакы Ираклий киниэхи "патриций" солотун анаабыт.

Кубрат саҕанааҕы Улуу Болҕар сирэ авардартан да, хазардартан да тутулуга суох этэ. Авар хаҕаната ыһыллыбыт буолан, авардар булҕардарга куттала суох этилэр, ол эрээри хазардар күүһүрэ турбут буоланнар, булҕардар дойдуларыгар улахан кутталлаах буолбуттара.

Быһа холоон 665 сыллаахха Кубрат өлбүтэ. Кини билиҥҥи Украина сирин Полтава уобалаһыгар Малая Перещепина диэн бөһүөлэк аттыгар көмүллүбүт. Чопчу кини көмүүтэ буоларын "Кубрат патрикий" диэн гириэктии суруктаах бэчээт баара туоһулуур. 1912 сыллаахха Кубрат уҥуохтарын Эрмитаж ылбыт.

Номоххо этиллэринэн Кубрат хаан өлбүтүн кэннэ Улуу Болҕар сирин кини биэс уолаттара (Батбайан, Котраг, Аспарух, Күбэр, Альцэк) үллэстибиттэр, хас биирдии бэйэтин ордуутун салайбыт. Бу ордуулар сомоҕолоһуута суох буоланнар хазардар сэриилэригэр кыайан утарсыбатахтар. 660-с сылларга хазардар Улуу Болҕар сирин сэриилээн ылбыттара.

Хара болҕардар

Кубрат хаан улахан уола Батбайан (Безмер) дойдутугар хаалбыт уонна хазардарга бас бэриммит. Кинилэри кэлин "хара болҕардар" диэн ааттаабыттара.

Волгатааҕы Булҕар сирэ

Кубрат иккис уола Котраг Дон өрүһү туораабыт уонна Батбайан сирин утары олохсуйбут. Бу булҕардар холбоһуулара кэлин хоту диэки көһөн Волгатааҕы Булҕар сирин тэрийбит буолуом сөп.

Дунайдааҕы Болҕар сирэ

Кубрат үһүс уола Аспарух дьонун кытта Дунай диэки көспүт уонна быһа холоон 680 сыллаахха Болҕар дойдутун тэрийбит. Олохтоох славян тыллаах биистэр болҕардарга бас бэриммиттэрэ, ол эрээри кэлин болҕардар славяннары кытта булкуһан кинилэр тылларын ылыммыттар. Ол курдук билиҥҥи болгардар үөскээбиттэр.

• Булҕардар
• Кубрат хаан
• Хазардар

• Мингазов Ш. Р. Кубрат — правитель Великой Болгарии и Кетрадес — персонаж Иоанна Никиусского. — Казань: Институт истории АН РТ, 2012.
• Мингазов Ш. Р. НАСЛЕДНИКИ ВЕЛИКОЙ БОЛГАРИИ В ЗАПАДНОЙ ЕВРОПЕ // Филология и культура. Philology and Culture. — 2012. — № 1 (27). — С. 201—207. http://philology-and-culture.kpfu.ru/?q=system/files/39_0.pdf Архыыптаммыт 2022, Тохсунньу 20 күнүгэр.
• Абрар Каримуллин «Булгары — этнос и этноним», Казань
• Артамонов М. И. «История хазар». Л.,1962.
• Давлетшин Г. М. Волжская Булгария: духовная культура.(домонгольский период X-нач. XIII века, Казань, 1990
• Евгени Константинов, «Дрезговини», роман, София, «Народна младеж», 1960.
• Мирфатых Закиев, Я. Кузьмин-Юманади «Волжские булгары и их потомки», Казань, 1993
• Попов А., «Обзор хронографов русской редакции», 1866.
• Риза Бариев «Философские аспекты этногенеза волжских булгар»
• Риза Бариев «Волжские булгары: история и культура», СПб, 2005
• Ризаэддин Фахретдинев «Болгар вэ Казан тереклэре», Казан, 1993
• Сиротенко В. Т. Введение в историю международных отношений в Европе во второй половине IV — начале VI вв. Часть I. Источники. Пермь, 1973.
• Сиротенко В. Т. История международных отношений в Европе во второй половине IV — начале VI в. Пермь, 1975
• Г. В. Вернадский. «Древняя Русь».
• Бичурин Н. Я., «Собрание сведений».
• «Летопись византийца Феофана от Диоклетиана до царей Михаила и его сына Феофилакта», 1884—1887.
• Мизиев И. М., «История Карачаево-балкарского народа».
• «Краткая история Болгарии (С древнейших времен до наших дней)», издательство «Наука», Москва, 1987.
• Кури Вантер, «История чувашского народа», Чебоксары, библиотека ж-ла «Знамя», 1990.
• Сокровища хана Кубрата. Государственный Эрмитаж, АО «Славия», 1997 год.
• К. Иречек, «История болгар», Варшава, 1877.
• Юхма Мишши, «Древние чуваши», Чебоксары, 1996.
• Каховский В. Ф., «Происхождение чувашского народа», 2003.
• Халиков А. Х., «Кем без, болгарлармы, татартармы? Кто мы — булгары или татары?».
• Д. Немет, венгерский исследователь, ""
• Иоахим Вернер, «Захоронение в Малом Перещеннине и Кубрат, хан болгарский», «Софийские новости» газета, 1985, 9 января.
• Гетманец М.Ф. Великая Булгария в истории Украины // История как педагогика. - Харьков, 2016. - С. 63–75.