د منطق تاریخچه

رسمي منطق په لرغونو وختونو کې په هند، چین او یونان کې وده وکړه. یوناني مېتودونه، په ځانګړې توګه د ارسطو منطق (یا اصطلاحي منطق) لکه څنګه چې په ارګانون نومي کتاب کې موندل شوی، د زرګونو کلونو لپاره په لوېدیځو علومو او ریاضیاتو کې په پراخه کچه کارېدلي او منل شوی دی. رواقیونو (Stoics)، په ځانګړې توګه کرایسپوس، د محمولاتو د منطق (predicate logic) پراختیا پیل کړه.

عیسوي او اسلامي فیلسوفانو لکه بوتیوس (مړ ۴۲۴م)، ابن سینا (Avicenna، مړ ۱۰۳۷م) او ویلیم اوکام (مړ ۱۳۴۷م) په منځنیو پېړیو کې د ارسطو منطق ته نوره وده ورکړه او د څوارلسمې پېړۍ په نیمایي کې د ژان بوریډان (Jean Buridan) له علمي کار سره اوج ته ورسېد. د څوارلسمې پېړۍ او د نولسمې پېړۍ د پیل تر منځ دوره یې بیا په پراخه کچه د زوال او بې پروایۍ دوره بلل کېږي او د منطق یو تاریخپوه دا یوه شنډه او بېخونده دوره بولي. هغه مهال بیا تجربوي مېتودونه واکمن وو، هماغسې چې د فرانسس بیکن د ۱۶۲۰ کال نووم ارګانون (Novum Organon) نومی اثر یې ښودنه کوي.

منطق د نولسمې پېړۍ په نیمایي کې د یوې انقلابي دورې په پیل کې بیا راژوندی شو کله چې دا موضوع پر یوه داسې دقیقه او رسمي څانګه بدله شوه چې په ریاضیاتو کې کارېدونکې د اثبات یوه دقیقه طریقه یې د خپل سرمشق په توګه غوره کړې وه او دا یوناني دود ته بیا ورستنېدل بلل کېدل. د بول، فرېګه، راسل او پیانو په څېر پوهانو له لوري په دې دوره کې د عصري "سمبولیک" یا "ریاضیکي" منطق پراختیا د منطق په دوه زره کلن تاریخ کې خورا مهم ګڼل کېږي، او دا تقریبا د انسان په فکري تاریخ کې ترټولو مهمې او پام‌وړ پېښې دي.

د شلمې پېړۍ په لومړیو څو لسیزو کې د ریاضیکي منطق ودې او پراختیا، په ځانګړې توګه د ګوډېل او تارسکي د اثارو په پایله کې، پر تحلیلي فلسفه او فلسفي منطق پام‌وړ اغېزه وکړه، په ځانګړې توګه له ۱۹۵۰مې لسیزې راوروسته د موډال یا کیفیتي منطق (modal logic)، زماني یا مهالیز منطق (temporal logic)، فکري یا ډیونټیک منطق (deontic logic)، او د ربط یا اړوندوالي منطق (relevance logic) په څېر موضوعاتو کې.

منطق په چین کې

په چین کې، د کنفوسیوس، موزي، "ماسټر مو" دورې ته د موهېست مکتب د بنسټ اېښودنې اعتبار ورکړل شوی، چې اثار یې د اعتبار وړ پایلو او د سمې نتیجه ګیرۍ یا استنتاج له شرایطو سره اړوند مسایلو څخه بحث کوي. په ځانګړې توګه، یو له هغه مکتبونو څخه چې له موهېزم څخه راټوکېدلي، منطق پوهان یا د نومونو مکتب (Logicians) دی او د ځینو پوهانو لخوا د رسمي منطق (formal logic) په اړه د دوی د لومړنیو څېړنو لپاره اعتبار لري. د چین (Qin) شاهي خاندان په ورپسې امپراتورۍ کې د قانونپالنې د سختې واکمنۍ له امله، د څېړنو دا کرښه په چین کې د بودایانو لخوا د هندي فلسفې د معرفي کېدو تر وخته له منځه ولاړه.

ارسطو

د ارسطو منطق او په ځانګړې توګه د هغه د منطقي قیاس (syllogism) نظریه په لوېدیځو افکارو کې خورا زیات نفوذ لري. ارسطو لومړنی منطق پوه و چې د منطقي نحوې، اسم (یا اصطلاح) او فعلونو د سیستماتیک تحلیل هڅه یې وکړه. هغه لومړنی رسمي منطق پوه (formal logician) و چې د استدلال اصول یې د متغیرونو (variables) په کارولو سره روښانه کړل، ترڅو د یوه استدلال اصلي منطقي بڼه وښيي. هغه د انحصار یا تړلتیا د هغو اړیکو په لټه کې و چې اړینې انګېرنې مشخصوي او د دغو اړیکو اعتبار یې د فرضیې یا منطقي قیاس له حقیقت څخه توپیر کړی. هغه لومړی کس و چې د تضاد د اصولو په اړه یې بحث وکړ او د منځني یا درېیم اخیستل شوي اصل (excluded middle) یې په منظم ډول له منځه یووړ.

رواقیون

د یوناني منطق بل ستر مکتب د رواقیونو (Stoics) دی. د رواقي منطق ریښې د پنځمې مخزېږدې پېړۍ په وروستیو کې مېګارا اقلیدس (Euclid of Megara) فیلسوف ته رسېږي، چې د سقراط شاګرد و او د افلاطون یو څه زوړ هم‌دوره فیلسوف بلل کېږي او احتمالا د پارمېنیډس او زینو د دود پیرو و. د هغه شاګردان او ځایناستي د "میګاریان" یا "ایریسټکس" او وروسته د "ډیالکتیکیانو" په نوم یادېدل. د میګارین (Megarian) مکتب دوه خورا مهم ډیالیکټیک پوهان دیوډوروس کرونس (Diodorus Cronus) او فیلو (Philo) وو، چې د څلورمې پېړۍ په وروستیو کې یې فعالیت لرلی دی.

منطق په منځني ختیځ کې

د الکندي، الفارابي، ابن سینا، الغزالي، ابن رشد او نورو مسلمانو منطق پوهانو اثار د ارسطو د منطق پر بنسټ ولاړ وو او د منځنیو پېړیو لویدیځ ته د لرغونې نړۍ د افکارو په رسولو کې له اهمیت څخه برخمن وو. الفارابي (۸۷۳-۹۵۰) یو ارسطويي منطق پوه و چې د راتلونکو احتمالاتو (future contingents)، د کټګوریو شمېر او تړاو، د منطق او ګرامر ترمنځ اړیکې، او د استنتاج د غیر ارسطویي بڼو د موضوعاتو په اړه یې بحثونه کړي دي. الفارابي همدا راز د شرطي قیاسونو (conditional syllogisms) او قیاسي استنتاج (analogical inference) نظريې په پام کې نيولې، چې د ارسطويي منطق پر ځای د رواقي منطق د دود برخه وه.

د څوارلسمې پېړۍ او د نولسمې پېړۍ د لومړیو تر منځ موده د منطق په تړاو تر ډېره بریده د زوال او بې پروایۍ یا غفلت دوره وه، او په ټولیز ډول د منطق د تاریخپوهانو له نظره یوه شنډه دوره ګڼل کېږي. د منطق بیا راژوندي کېدل د نولسمې پېړۍ په نیمایي کې د یوې انقلابي دورې په پیل کې وشول، چې پکې دا موضوع پر یوه دقیقه او رسمي څانګه بدله شوه او ښه بېلګه یې په ریاضیاتو کې د ثبوت دقیق مېتود و. په دې دوره کې د عصري "سمبولیک" یا "ریاضیکي" منطق پرمختګ د منطق په دوه زره کلن تاریخ کې خورا مهم دی، او دا پرمختګ تقریبا د انسان په فکري تاریخ کې ترټولو مهمې او پام وړ پېښې ګڼل کېږي.

یو شمېر ځانګړنې عصري منطق له زاړه ارسطويي یا دودیز منطق څخه بېلوي، چې ترټولو مهمې یې دا دي: عصري منطق په بنسټیز ډول حسابي (calculus) دی چې د عمل اصول یې یوازې د شکل له مخې ټاکل کېږي نه د هغو سمبولونو د مفهوم له مخې چې پکې کارېږي، لکه په ریاضي کې. ډېری منطق پوهان د ریاضیاتو د "بریالیتوب" تر اغېزې لاندې راغلي، چې پکې د رښتینو ریاضیکي پایلو په اړه هېڅ اوږده مناقشه یا اختلاف نه دی لیدل شوی. چارلس سنډرس پیرس (C.S. Peirce) بیا دا یادونه کړې، چې که څه هم د لاپلاس (Laplace) لخوا د یوه مشخص انټګرال په ارزونه کې یوه تېروتنه د سپوږمۍ د مدار په اړه د یوې تېروتنې لامل شوې چې نږدې ۵۰ کاله یې دوام کړی، او دا تېروتنه کله چې معلومه شوه، پرته له کومې جدي مناقشې یا اختلاف څخه بېرته سمه شوه. پیرس دا تېروتنه د دودیز منطق اړوند اختلافاتو او ناڅرګندتیا سره، په ځانګړې توګه په میټافزیک کې له استدلال سره، مقایسه کړې ده. هغه استدلال کوي چې واقعا "دقیق" منطق په ریاضیاتو پورې اړوند دی، د بېلګې په توګه، "ډیاګراماتیک" یا "نمادین" فکر. "هغه څوک چې د دا ډول مېتودونو پیروان دی ... له ټولو غلطیو څخه تېښته کوي پرته له هغه چې له شکمنېدو وروسته په چټکۍ سره سمې شي". عصري منطق همدا راز د "انتزاعي" پرځای "رغنده" دی. د بېلګې په توګه، له عادي ژبې (یا د اعتبار اړوند روانپوهنیزو شهودو)  څخه اخیستل شوو قضیو او نظریو د خلاصه کولو او رسمي کولو پر ځای دا د رسمي مېتودونو په واسطه نظریات رامنځته کوي او بیا یې په عادي ژبه کې تفسیر لټوي. دا په بشپړه توګه سمبولیک دی، په دې معنا چې ان منطقي ثوابت (چې د منځنیو پېړیو منطق پوهانو سینکټګورماټا "syncategoremata" بلل) او کټګوریز اصطلاحات پکې په سمبولونو کې څرګند شوي.