شیخ مفید

محمد بن محمد بن نُعمان (336 جاں 338۔413 ھ) شیخ مفید دے ناں توں مشہور چوتھی تے پنجوی‏‏ں صدی ہجری دے شیعہ امامی متکلم و فقیہ نیں۔ نقل ہویا اے کہ شیخ مفید نے علم اصول فقہ دی تدوین دے نال فقہی اجتہاد دی راہ وچ اک جدید روش نوں متعارف کرایا جو افراطی عقل گرائی تے روایات نوں بغیر عقلی پیمانے اُتے جانچے قبول کرنے دے مقابلہ وچ اک درمیانی راہ اُتے مبنی سی۔

اوہ سلطان محمود غزنوی، حکومت آل بویہ، شیخ صدوق، حکیم فردوسی، شیخ طوسی و سید شریف مرتضی دے اسی‏‏ں عصر سن۔
اہل تشیع دے بوہت وڈے عالم دین نیں۔

شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویہ انہاں دے برجستہ ترین اساتید، شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نجاشی انہاں دے مشہور ترین شاگرد تے فقہ وچ کتاب المُقنِعَہ، علم کلام وچ اوائل المقالات تے شیعہ ائمہ دی سیرت اُتے کتاب الارشاد انہاں دی معروف‌ ترین تالیفات وچوں نیں۔

نسب، لقب تے ولادت

محمد بن محمد نعمان دی ولادت ۱۱ ذی القعدہ ۳۳۶ ھ جاں ۳۳۸ ھ وچ بغداد دے کول عکبری نامی مقام اُتے ہوئی۔

انہاں دے والد معلم سن۔ اسی سبب توں اوہ ابن المعلم دے لقب توں مشہور سن۔ عکبری و بغدادی وی انہاں دے دو ہور القاب نیں۔ شیخ مفید دے لقب توں ملقب ہونے سلسلہ وچ نقل ہویا اے: معتزلی عالم علی بن عیسی رمانی توں ہوئے اک مناظرے وچ جدو‏‏ں انہاں نے انہاں دے سارے استدلالات نوں باطل کرنے وچ کامیابی حاصل کیتی تے اوہ اس دے بعد توں انہاں مفید کہہ کے خطاب کرنے لگے۔

تاریخی منابع وچ انہاں دی دو اولاد دا ذکر ہویا اے: اک ابو القاسم علی نامی بیٹے دا تے دوسرے اک بیٹی اے جس دا ناں ذکر نئی‏‏ں ہویا اے اوہ ابو یعلی جعفری دی زنانی نیں۔

تعلیم

انہاں نے قرآن تے ابتدائی علوم دی تعلیم اپنے والد توں حاصل دی۔ اس دے بعد اوہ اپنے والد دے ہمراہ بغداد گئے جتھے انہاں وڈے وڈے برجستہ شیعہ و اہل سنت محدثین، متکلمین تے فقہا توں استفادہ کیتا۔

شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ ھ)، ابن جنید اسکافی (متوفی ۳۸۱ ھ)، ابن قولویہ (متوفی ۳۶۹ ھ)، ابو غالب زراری (متوفی ۳۶۸ ھ) و ابوبکر محمّد بن عمر جعابی (متوفی ۳۵۵ ھ) انہاں دے مشہور ترین شیعہ اساتذہ وچوں نیں۔

شیخ مفید نے بزرگ معتزلی استاد حسین بن علی بصری معروف بہ جعل تے نامور متکلم ابو الجیش مظفر بن محمد خراسانی بلخی دے شاگرد ابو یاسر توں علم حاصل کیتا۔ اسی طرح توں انہاں نے انہاں دے کہنے اُتے اس زمانہ دے مشہور معتزلی عالم علی بن عیسی زمانی دے درس وچ وی شرکت کیتی۔

تقریبا ۴۰ برس دی عمر توں شیعاں دی فقہی، کلامی و حدیثی زعامت انہاں دے ذمے ہوئی تے انہاں نے شیعہ عقائد دے دفاع دے لئی دوسرے مذاہب دے علما نال مناظرات کیتے۔

اخلاقی خصوصیات

نقل ہویا اے کہ شیخ مفید کثرت توں صدقہ دیندے سن، متواضع سن، اکثر روزے رکھدے تے بیشتر وقت نماز وچ مشغول رہندے سن۔ موٹا لباس پہندے سن ایتھے تک کہ انہاں شیخ مشایخ الصوفیہ کہیا جانے لگیا۔ انہاں دے داماد ابو یعلی جعفری دے مطابق اوہ شب وچ کم سوندے سن تے بیشتر اوقات مطالعہ، نماز، تلاوت قرآن تے تدریس وچ بسر کر دے سن۔

مقام علمی

شیخ طوسی نے اپنئ کتاب الفہرست وچ شیخ مفید نوں تیز فہم، حاضر جواب، علم کلام و فقہ وچ پیش گام ذکر کیتا اے۔ ابن ندیم نے انہاں رئیس متکلمین دے عنوان نال یاد کیتا اے۔ علم کلام وچ انہاں دوسرlاں اُتے فوقیت دuی اے تے انہاں بے نظیر ذکر کیتا اے۔

شیخ مفید نے بوہت سارے شاگرد تربیت کیتے جن وچ بعض وڈے شیعہ عالم ہوئے۔ انہاں وچوں بعض مندرجہ ذیل نیں:

جدید فقہی روش

شیخ مفید نے فقہ شیعہ وچ سابق عہد توں متفاوت روش پیش دی۔ سبحانی و گرجی دے مطابق، شیخ توں پہلے دو فقہی روش دا رواج سی: پہلی روش روایات اُتے افراطی صورت اُتے عمل اُتے مبتنی سی، جس وچ روایت دی سند و متن اُتے کوئی خاص توجہ نئی‏‏ں دی جاندی سی۔ دوسری روش وچ روایات دے اُتے کوئی خاص توجہ نئی‏‏ں دتی جاندی سی تے حد توں زیادہ عقلی قواعد اُتے تاکید دی جاندی سی چاہے اوہ قیاس دی مانند نصوص دینی دے نال تعارض ای کیوں نہ رکھدی آں۔ شیخ نے درمیانی راہ دا انتخاب کیتا تے اک جدید روش دی بنیاد رکھی کہ جس وچ ابتدائی طور اُتے عقل دی مدد توں اسنباط و استخراج احکام دے لئی اصول و قواعد تدوین ہُندے سن، اس دے بعد انہاں اصولاں دے ذریعہ متون دینی توں احکام استنباط کیتے جادے سن۔ اسی سبب توں انہاں علم اصول فقہ دا مدون کرنے والا سمجھیا جاندا اے۔

شیخ مفید دے بعد انہاں دے شاگرد سید مرتضی نے اپنی کتاب الذریعہ الی اصول الشریعہ تے شیخ طوسی نے کتاب العدہ فی الاصول دے ذریعہ اس راہ نوں جاری رکھیا۔

علمی مناظرے

شیخ مفید دے زمانہ وچ مختلف اسلامی مذاہب دے بزرگ علما دے درمیان بغداد وچ علمی مباحثات ہویا کر دے سن۔ انہاں وچ بوہت سارے مناظرات عباسی خلفاء دی موجودگی وچ ہویا کر دے سن۔ شیخ انہاں جلسات وچ حاضر ہُندے سن تے شیعہ مذہب اُتے ہونے والے اعتراضات دا جواب دتا کر دے سن۔

شیخ مفید دے گھر وچ وی ایسی بحثاں تے گفتگو دے لئی جلسے منعقد ہویا کر دے سن جن وچ مختلف اسلامی مذاہب دے علما جداں معتزلی، زیدی، اسماعیلی شرکت کیتا کر دے سن۔

قلمی آثار

فہرست نجاشی دے مطابق شیخ مفید دی کتاباں تے رسائل دی تعداد ۱۷۵ اے۔ انہاں دی کتاباں دی مختلف علمی موضوعات دے اعتبار توں تقسیم بندی دتی جا سکدی اے۔

انہاں دی معروف ترین کتب وچ علم فقہ وچ المقنعہ، علم کلام وچ اوائل المقالات تے سیرت ائمہ (ع) دے سلسلہ وچ کتاب الارشاد قابل ذکر نیں۔

شیخ مفید دا مجموعہ آثار ۱۴ جلداں وچ تصنیفات شیخ مفید دے عنوان توں شائع ہو چکیا اے۔ ایہ مجموعہ ۱۳۷۱ ش وچ شیخ مفید عالمی کانگریس دے موقع اُتے منظر عام اُتے آ چکیا اے۔

عناوین دے لحاظ توں درجہ بندی دی جائے تے انہاں وچوں 60 فیصد کتاباں علم کلام دے موضوع توں متعلق نیں۔انہاں وچوں 35 کتاباں امامت، 10 کتاباں حضرت امام مہدی عجل اللہ فرجہ، 41 کتاباں فقہ، 12 کتاباں علوم قرآن، 5 کتاباں اصول فقہ، 4 کتاباں تریخ تے 3 کتاباں حدیث دے موضوع اُتے لکھی نیں جدونکہ 40 کتاباں دے عنوان دا علم نئی‏‏ں اے۔