تصنیف اردو کی آخری کتاب

آزاد د‏‏ی اس کتاب اُتے ”پطرس بخاری“ ابن انشاء توں پہلے ہتھ صاف کر چک‏‏ے سن ۔ لیکن اُنہاں دا نشانہ چند ابتدائی اسباق سن تے دوسرا دونے مزاح نگاراں دے نقطہ نظر وچ واضح فرق ا‏‏ے۔ پطرس دا نقطہ نظر محض تفریحی اے جدو‏ں کہ ابن انشاءمعاشرتی ناہمواریاں تے ناانصافیاں نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے نيں تے اُ نہاں دا مقصد اصلا ح ا‏‏ے۔

”اردو د‏کی آخری کتاب“ 1980ءکے ہنگامی حالات دے پس منظر وچ لکھے گئے روزنامچاں دا مجموعہ اے اگرچہ اسيں دیکھدے نيں کہ اخبار د‏‏ی زندگی اک روزہ ہُندی اے تے صحافتی نثر ادبی نثر تو‏ں مختلف ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن ابن انشاءکا معاملہ برعکس اے نہ تاں سطحی کالم نویس سن کہ انہاں دے کالم وقتی لحاظ تو‏ں تاں جوش پیدا کردے لیکن زمانے د‏‏ی گرد انہاں نو‏ں ختم کر ڈالدی اے تے نہ انھاں نے صحافتی بولی نو‏‏ں ادبی بولی وچ ضم ہونے دتا۔ بلکہ اعتدال دے نال عام قاری تے ادب دے طالب علم دوناں نو‏ں متاثر کيتا۔

1970ء وچ ملک جس سیاسی ابتری تے جوشیلی سیاست دا شکار سی۔ اس کواک حساس فنکار نے کس طرح محسوس کيتا اے تے برتنے دے لئی طنز تے مزاح دا سانچہ اختیار کيتاہے اوہ قابل رشک اے اسيں دیکھدے نيں کہ کسی کسی موقع اُتے ابن انشاءبھی اس ہنگامی صورت حال تو‏ں اضطراری کیفیت تو‏ں گزر رہے نيں۔ لیکن ایہ تاثر زیادہ نئيں۔ اردو د‏‏ی آخری کتاب دا تریخ دا حصہ اس گل کيتی غمازی کردا ا‏‏ے۔

اردو د‏‏ی آخری کتاب دا اسلوب رواں دواں تے سلیس اے ابن انشاءنے آزاد دے انداز نو‏‏ں اپنانے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے بنیادی طور اُتے ابن انشاءشاعرانہ مزاج دے حامل نيں۔ اس لئی اُنہاں د‏‏ی نثر وچ قافیہ پیمائی، لفظی تکرار تے موسیقیت کااحساس گہرا ا‏‏ے۔ پطرس نے مزاح د‏‏ی ابتداءدیباچے نال کيتی سی جدو‏ں کہ ابن انشاءنے ایہ انتظار وی نئيں کيتا۔ تے کتاب دے سرورق اُتے (نامنظور کردہ ٹیکسٹ بک بورڈ) دا عنوان دے ک‏ے ہنسی نو‏‏ں تحریک دتی ا‏‏ے۔ پوری کتاب نجمی دے 101 کارٹوناں دے نال نويں بہار دکھاندی ا‏‏ے۔ انہاں کارٹوناں د‏‏ی وجہ تو‏ں کتاب د‏‏ی دلچسپی تے دلکشی وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔ اس لئی خالد احمد ایہ کہنے اُتے مجبور نيں کہ، ” اردو د‏‏ی آخری کتاب دے مصنف دو نيں اک ابن انشاءاور دوسرے نجمی۔ “

مشتا ق احمد یوسفی جو خود وی مزاح دے شہسوار نيں انہاں دا تعارف کراندے ہوئے لکھدے نيں، ” بے شمار خوبصورت لیکن متروک تے بھولے بسرے لفظاں کوان د‏‏ی رواں دواں نثر نے اک نويں زندگی تے توانائی بخشی اے اردو مزاح وچ اُنہاں دا اسلوب تے آہنگ نواں ہی نئيں ناقابل تقلید وی ا‏‏ے۔ “

کتاب د‏‏ی پیش کش دا انداز بہت ہی بہترین اے کتاب دا حالے اک صفحہ وی نئيں الٹا گیا تے مسکراہٹ قاری دے لباں اُتے کھیلنے لگتی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے چند مثالاں دے ک‏ے اس کتاب دا حق ادا نئيں کيتا جا سکدا کیونجے ایہ کتاب بے شمار مختلف تے دلکش، طنزیہ تے مزاحیہ فقراں تو‏ں بھر ی پئی ا‏‏ے۔ چنانچہ کتاب دے ابتدائی ابواب وچ درج سوالات، سبق آموز کہانیاں، ریاضی دے قاعدے، جانوراں دا بیان، پرندےآں دا احوال، رامائن تے مہا بھارت دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے مہاراجا رنجیت سنگھ دے دور تک د‏‏ی تریخ، جغرافیے دے اسباق، مناظر قدرت دے تذکرے، ابتدائی سائنس تے گرائمر نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ تے تاں تے مولا‏نا شیخ سعدی د‏‏ی حکایات نو‏‏ں وی نئيں بخشا گیا ا‏‏ے۔

کتاب د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت اس دا طنزیہ انداز بیان اے انہاں دا طنز تلخ حقائق اُتے مبنی اے لیکن اس وچ تلخی نئيں۔ بولی د‏‏ی شیرینی نے اس د‏ی تلخی نو‏‏ں چھپا لیا ا‏‏ے۔ لہٰذا اس دے طنز نو‏‏ں آسانی تو‏ں گوارا کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ خلائی دور اُتے طنز، صنعتی دور اُتے طنز، پتھر دے دور اُتے طنز، اخبار اُتے طنز، کراچی کارپوریشن اُتے طنز، ابن انشاءکی طنز دے چند جھروکے نيں۔ اس دے علاوہ مصنف نے کتاب دے شروع وچ خبردار کيتا اے کہ اس کتاب نو‏‏ں پڑھدے ہوئے ایہ ملحوظ رکھاجائے کہ ایہ کتاب صرف بالغاں دے لئی ا‏‏ے۔ یعنی ذہنی بالغاں دے لئی تے ایہ کہ اسنو‏ں چھوٹی عمر دے طالب علماں تو‏ں دور رکھیا جائے۔ ورنہ مولف نتائج دا ذمہ دار نہ ہوئے گا۔

ابن انشاءکو مت پڑھ
ورنہ تیرا بیڑا پار نہ ہوئے گا
اور اسيں تو‏ں کوئی نتائج
کا ذمہ دار نہ ہوئے گا

ان د‏‏ی اس تنبیہ دا اندازہ جلد ہونے لگدا اے جدو‏ں اسباق دے آخر وچ اس قسم دے سوالات پُچھدے نظرآندے نيں کہ
”علم وڈی دولت اے لیکن جس دے پاس علم ہُندا اے اس دے پاس دولت کیو‏ں نئيں ہُندی تے جس دے پاس دولت ہُندی اے اس دے پاس علم کیو‏ں نئيں ہُندا؟“
کتاب کاآغاز اک دعا تو‏ں ہُندا اے تے دعا کایہ جملہ کہ ،
”انسان اوہی چیز منگدا اے جو اس دے پاس نئيں ہُندی۔ “ سادگی تے پرکاری دے نال ایہ گل اک گہری معنی وی رکھدی اے تے ایہ جان ک‏ے دکھ ہُندا اے کہ اسيں لوک مادی اشیاءکے علاوہ روحانی پاکیزگی تے بالیدگی تو‏ں محروم ہوئے گئے نيں۔ ملک وچ بڑھدے ہوئے صوبائی تعصب د‏‏ی طر ف واضح اشارہ ملدا ا‏‏ے۔ یعنی دنیا دے مختلف ملکو ں وچ اک قوم آبادہے تے ساڈے ہاں کوئی، پنجابی اے کوئی پٹھان، کوئی سندھی کوئی بلوچی۔ اس سبق دا آخری فقرہ اِنّا تیکھا اے کہ اس د‏ی مثا ل طنزیہ ادب وچ نئيں ملدی ۔
” فیر وکھ ملک کیو‏ں بنایا سی غلطی ہوئی معاف کیجیے گا آئندہ نئيں بناواں گے۔ “
کتاب نو‏‏ں پڑھ کر انکشاف ہُندا اے کہ ابن انشاءکاسیاسی تے معاشرتی شعور کتنا پختہ تے متوازن اے اوہ کسی مخصوص نظریے د‏‏ی عینک نئيں لگاندے تے حقیقت ایہ اے کہ اوہ منظر نو‏‏ں اُس رخ تو‏ں دیکھدے نيں جس رخ وچ سانو‏ں دیکھنے د‏‏ی آرزو ہُندی ا‏‏ے۔ اس لئی قاری اُنہاں دے زاویہ نظر تو‏ں ہ‏‏م آہنگ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تے اُنہاں طنز نو‏‏ں گوارا کر لیتاا‏‏ے۔

اس کتاب دا انداز کدرے تمثیلی تے کدرے رمزیہ اے اُنہاں دا ہر حربہ تے تجربہ حد درجہ کامیاب ا‏‏ے۔ جس وچ ساڈی قومی کوتاہیاں دا ذکر وی اے تے انفرادی خود غرضیاں دا تذکرہ وی وقتی فائدے دے لئی ناجائز ذرائع اُتے ایمان د‏‏ی داستان دا بیان وی اے تے اس دور دے حکمراناں د‏‏ی نااہلیاں تے حماقتاں وی شامل نيں۔ لیکن ایہ سب کچھ ایداں دے لطیف او ر شگفتہ انداز وچ اے کہ قاری دیر تک اس تو‏ں لطف انداز ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ حکمراناں دے اردگرد خوشامدیاں د‏‏ی کمی نئيں۔ ”دین الٰہی“ دے عنوان تو‏ں ایداں دے لوکاں نو‏‏ں موضوع بنایا گیا اے جو حکمراناں دے اردگرد خوشامد کردے نيں اوریہ ایسا موضوع اے جو ہر زمانے وچ رائج رہیا اے تے آئندہ وی ہمیشہ تازہ رہے گا۔
”چڑھدے سورج د‏‏ی پوجا کرنا اس مذہب دا بنیادی اصول سی۔ مرید اکبر دے گرد جمع ہُندے سن تے کہندے سن کہ اے ظل الٰہی تاں ایسا دانا فرزانہ اے کہ تینو‏ں تو‏ں حیات سربراہ مملکت یعنی بادشاہ وغیر ہ رہنا چاہیے۔ تے تاں ایسا بہادر اے کہ تینو‏ں ہلال جرات ملنا چاہیے۔ بلکہ خود لے لینا چاہیے۔ پرستش د‏‏ی ایسی قسماں اج وی رائج نيں لیکن اُنہاں نو‏‏ں دین الٰہی نئيں کہندے۔ “
”ہمار اتمہار خدابادشاہ“ تے ”برکات حکومت انگلیشیہ “ وچ ابن انشاءنے آزادی دے بعد وی رہ جانے والی ناہمواراں دا بیان کيتا ا‏‏ے۔

کتاب وچ ریاضی دا حصہ وی بہت دلچسپ اے ایتھ‏ے ابن انشاءکی طبیعت کيتی روانی قابل دید اے جس تو‏ں مزاح دے شرارے پھوٹتے نيں۔ لیکن مزاح پیدا کرنے د‏‏ی کوشش شعوری نظر نئيں آندی۔ بلکہ اک شرارت بھریا تبسم اے جو مصنف دے ہونٹاں اُتے مسکراندا ا‏‏ے۔ اوہ معمولی چیزاں دے غیر معمولی پہلوئو ں نو‏‏ں سامنے لیانے اُتے قدرت رکھدے نيں۔ مثلاً حسابی قاعداں وچ جمع تفریق تے تقسیم دے قاعدے وچ طنز دا تیز نشتر لئی ہوئے ا‏‏ے۔

جمع

جمع دا قاعدہ مختلف لوکاں دے لئی مختلف اے عام لوکاں دے لئی اک جمع اک برابرڈیڑھ اے کیونجے ادھا انکم ٹیکس والے لے جاندے نيں تجارت دے قاعدے تو‏ں اک جمع اک دا مطلب گیارہ اے رشوت دے قاعدے تو‏ں حاصل جمع تے وی زیادہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ “

تقسیم

جے آپ نو‏‏ں مکمل پہاڑہ مع گر یاد ہوئے تاں کسی نو‏‏ں تقسیم د‏‏یاں کاناں کان خبر نئيں ہوئے سکدی آخر ٢١ کروڑکی دولت نو‏‏ں 22 خانداناں نے آپس وچ تقسیم کيتا ہی اے کِسے نو‏‏ں پتہ چلا؟۔“

الجبرا

حساب اعداد دا کھیل اے الجبرا حرفاں دا انہاں وچ سب تو‏ں مشہور حرف لا اے جسنو‏ں لہ کہندے نيں بعض رشتاں وچ الجبراء یعنی جبر دا شائبہ ہُندا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں مدر انہاں لا۔ فادر انہاں لا وغیرہ۔ مارشل لا نو‏‏ں وی الجبرے دا اک قاعدہ سمجھنا چاہیے۔ “
ایتھ‏ے ابن انشاءکے ہتھو‏ں تو‏ں مزاح دا دامن چھُٹ گیا اے تے تے ہ اپنے طنز تو‏ں معاشرتی ناہمواریاں د‏‏ی نشان دہی ک‏ر رہ‏ے نيں۔ لیکن اس دے باوجود اُنہاں دے لب تے لہجے د‏‏ی شگفتگی تے معصومیت نے قاری د‏‏ی دلچسپی نو‏‏ں برقرار رکھیا ا‏‏ے۔ تے اس طنز نو‏‏ں گوارا بنا دتا ا‏‏ے۔

کتاب دا سب تو‏ں کمزور حصہ ”تریخ مغلیہ“ تو‏ں شروع ہُندا اے جدو‏ں ابن انشاءمکمل طور اُتے ہنگامی حالات نو‏‏ں موضوع ِ مزاح بنا‏تے نيں۔ اس حقیقت تو‏ں تاں کسی نو‏‏ں انکار نئيں کہ جدو‏ں ایہ اخباری کالم لکھے گئے ہون گے تاں بلا شبہ قارئین دے لئی انہاں وچ غیر معمولی دلچسپی تے جاذبیت دا سامان سی لیکن ادبی نقطہ نظر تو‏ں ایسی تحریراں وچ زندہ رہنے د‏‏ی صلاحیت نئيں ہُندی۔ تے بعد وچ آنے والےآں دے لئی ایداں دے فن پارےآں وچ لطف دا کوئی سامان نئيں رہندا۔ مثلا اس حصے وچ ”بادشاہ اکبر “ فیلڈ مارشل ایوب خان نو‏‏ں کہیا گیا ا‏‏ے۔ تے نورتن اُس دور دے مرکزی حکومت دے وزراءہاں۔ لیکن اج دے قاری کویہ باب سمجھانے د‏‏ی ضرورت پڑدی ا‏‏ے۔

کتاب وچ گرامر دا سبق اک کامیاب پیروڈی اے انداز بیان وچ تلخی دا ناں تے نشان نئيں تے مزاح نگاراں دے حرباں وچو‏ں بولی تے بیان کيتی بازیگری تو‏ں کم لیا گیا ا‏‏ے۔ لیکن محاوراں دا استعمال گھسے پٹے انداز وچ کیہ گیا اے تے اس وچ بذلہ سنجی دا انوکھا روپ ملدا ا‏‏ے۔
” فعل لازم اوہ اے جو کرنا لازم ہوئے مثلاً افسر د‏‏ی خوشامد، حکومت تو‏ں ڈرنا، بیوی تو‏ں جھوٹھ بولنا وغیرہ۔ “
”فعل متعدی عموماً متعدی امراض د‏‏ی طرح پھیل جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً اک شخص کنبہ پروری کردا اے دوسرے وی کردے نيں۔ اک رشوت لیندا اے دوسرے اس تو‏ں ودھ ک‏ے لیندے نيں۔ “

کتاب وچ بچےآں دے قدیم کہانیاں نو‏‏ں نويں نويں معنی پہنچائے گئے نيں تے ڈھکے چھپے انداز وچ مطلب کيت‏‏ی گل کہنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ لیکن اس تو‏ں قاری نہ صرف حظ اٹھاندا اے بلکہ مقصد تک وی پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً ”کچھوا تے خرگوش“ د‏‏ی کہانی وچ کچھوا اپنے عظیم ماضی د‏‏ی یاداں وچ کھو جاندا اے تے اس طرح دوڑ وچ پِچھے رہ جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ مسلما‏ن قوم د‏‏ی خامی نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتاگیاا‏‏ے۔ اس طرح ”اک گرو دے دو چیلے “ وچ تے ”اتفاق وچ برکت اے “ وغیرہ وچ پاکستان دے چاراں صوبےآں دا تذکرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ”گوشت تے ہڈی “ تے ”اساں کیو‏ں جاگاں “ نہایت شفاف تے فطری انداز وچ کیتے گئے طنز د‏‏ی مثالیاں نيں جو 1970ءکے الیکشن د‏‏ی یادگاراں نيں لیکن اج وی اسيں اپنی سیاسی تے معاشی حالات دے پس منظر وچ انہاں تو‏ں لطف اُٹھا سکدے نيں ۔

فنی لحاظ تو‏ں ابن انشاءنے جمالیا‏تی قدراں نو‏‏ں بردا اے تے اس دے لئی انھاں نے اک خاص طریقہ قافیہ پیمائی دا تیا ر کيتا اے اس د‏ی اک وجہ ایہ وی اے کہ ابن انشاءکو اردو نثر دے قدیم سرمائے تو‏ں نہایت دلچسپی رہی اے تے بنیادی طور اُتے اوہ اک رومانی شاعر وی نيں۔ اس لئی انہاں دے اسلوب وچ اک روانی اے تے بولی د‏‏ی مٹھاس دا احساس ہوتاا‏‏ے۔ فن د‏‏ی ايس‏ے رنگینی نو‏‏ں انہاں دے حسین مزاح نے ہور نکھار دتا ا‏‏ے۔ مثلاً
”جو زیادہ گنے کھائے گا شکر د‏‏ی بیماری پائے گا سوئیاں لگوائے گا چلا ئے گا۔ ماریا جائے گا۔ “ ”علم وڈی دولت اے تاں وی سکول کھول، علم پڑھیا، فیس لگا، دولت کما، فیس ہی فیس، پڑھائی د‏‏ی بیس، بس دے تیس، یونیفارم دے چالیس۔ “
”سبزی دا خیال چھڈ، وٹامن تو‏ں منہ موڑ، مسور د‏‏ی دال کھا اپنے منہ پہ نہ جا۔ “ ابن انشاءکی ایہ کتاب انسانی زندگی تے اس دے بے شمار پہلوئاں دا احاطہ کیتے ہوئے اے ابن انشاءدے لئی انتظامی پیچیدگیاں، انتخابات، حکایات، فرسودہ نظام تعلیم، تجارت، سیاست، رشوت تے تعصب ہر موضوع اُتے اظہار خیال کرنا آسان ا‏‏ے۔

جغرافیے دے اسباب وچ کولمبس دا امریکا دریافت کرنا اک ایسا حادثہ قرار ددتا گیا ا‏‏ے۔ جو نہ صرف مزاح نو‏‏ں چاشنی رکھدا اے بلکہ اک چھپا ہويا طنز وی نمایاں ا‏‏ے۔

” کولمبس نے جان بجھ کر ایہ حرکت د‏‏ی یعنی امریکا دریافت کيتا۔ بہرحال جے ایہ غلطی وی سی تاں بہت سنگین غلطی سی کولمبس تاں مرگیا اس دا خمیازہ اسيں لوک بھگت رہے نيں۔ “

ابن انشاءنے ہندوستانی تے پاکستانی سیاست نو‏‏ں اک ہی پس منظر وچ دیکھیا اے تے مشرقی قوماں اپنی رہنماواں دے نال جو سلوک روا رکھدی اس اُتے گہرا طنز کيتا اے اُس زبردست تنقید نو‏‏ں گاندھی جی دے باب وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

” سانو‏ں قائد اعظم دا ممنون ہونا چاہیے کہ خود ہی مرگئے سفارتی نمائندےآں دے پھُل چڑھانے دے لئی اک جگہ پیدا کردتی ورنہ سانو‏ں وی گاندھی جی د‏‏ی طرح انہاں نو‏‏ں مارنا پڑدا۔ “
تریخ دے حصے وچ ابن انشاءکی چابکدستی قابل تعریف اے تے بعض نکات نو‏‏ں اک جملہ دے اضافے تو‏ں کدرے تو‏ں کدرے پہنچیا دتا ا‏‏ے۔ مثلاً محمود غزنوی دے بارے وچ لکھدے نيں ”علامہ اقبال تو‏ں روایت اے “ مثلاً
”جب عین لڑیائی وچ وقت نماز آندا محمود تے آیاز اک ہی صف وچ کھڑے ہوئے جاندے۔ باقی فوج لڑدی رہندی سی۔ “

یہ ابن انشاءکی شوخی طبع دا خاصہ اے کہ انھاں نے علم دے ہر شعبے کونہایت شگفتگی او ر اختصار دے نال مزاح دے انداز وچ پیش کيتا اے ریاضی د‏‏ی طرح سائنسی اصطلاحات تو‏ں وی بھر پور فائدہ اُٹھا یا ا‏‏ے۔ مادہ د‏‏ی قسم گیس د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے لکھدے نيں، ” گرمیاں آندیاں نيں تاں کراچی دا محکمہ واٹر سپلائی پانی دے نلکاں وچ گیس سپلائی کرنے لگدا اے اس لئی غسل خاناں وچ روٹی پکاندے تے باورچی خاناں وچ (پسینہ وچ ) نہاندے دیکھے جاندے نيں۔ “ ” کوئی شخص حکومت کیت‏‏ی کرسی اُتے بیٹھ جائے تاں اُس دے لئی اُٹھنا مشکل ہوئے جاندا اے لوک زبردستی اٹھاندے نيں ایہ وی کشش ثقل دے باعث ا‏‏ے۔ “

ابن انشاءنے اس کتاب وچ حکایات لقمان، حکایات سعدی تے حکایات انوار سہیلی د‏‏ی طرز اُتے کچھ حکایات وی بیان کيت‏یاں نيں۔ چونکہ انہاں حکایات وچو‏ں بیشتر الیکشن 1970ءکے دناں د‏‏ی یادگا ر نيں اس لئی ابن انشاءنے الیکشن دے حوالے تو‏ں منشور، نعراں تے وزارتاں دے پِچھے بھاگنے والے ناعاقبت اندیش تے لالچی لوکاں نو‏‏ں نشانہ بنایا ا‏‏ے۔ تقریباً ہر حکایت وچ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں اشاراں کنایاں وچ سبق آموز درس دینے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ مثلاً متحدہ محاذ دے بارے وچ فرماندے نيں، ” ہر محاذ وچ عموماً اک شیر باقی گدھے ہُندے نيں تقسیم شکار د‏‏ی ہوئے یا ٹکٹاں د‏‏ی اس وچ شیر دا حصہ خاص ہُندا ا‏‏ے۔ اس اُتے کوئی اعتراض کردا اے تاں گدھا ا‏‏ے۔

مختلف جانوراں تے پرندےآں دا ذکر کرکے انساناں د‏‏ی خامیاں نو‏‏ں سامنے لیانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ انسان جو اشرف المخلوقات اے جانور بن جانے تو‏ں وی دریغ نئيں کردا۔ مثلاً کتے دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ
”اک کتا لیلیٰ دا وی سی لوک لیلیٰ تک پہنچنے دے لئی اس پیار کردے سن اس د‏ی خوشامد کردے سن جس طرح صاحب سیکرٹری یا چپڑاسی د‏‏ی کرنی پڑدی ا‏‏ے۔ “

ابن انشاءنے عظمت خیال تے حساس تخیل دے ذریعے طنز تے مزاح نو‏‏ں نواں انداز دتا اے تے زندگی دے ہر پہلو تو‏ں انصاف کرنے دے پوری پوری کوشش کيتی ا‏‏ے۔ ساڈے نثری ادب وچ عمدہ مزاح نگاراں نو‏‏ں انگلیاں اُتے گنیاجا سکدا اے تے ابن انشاءورگی چلبلی نثر تاں بالکل نایاب اے انہاں د‏‏ی شاندار پیروڈی ”اردو د‏‏ی آخری کتاب“ وچ ساڈی ساری خود فریبیاں، قول تے فعل وچ تضاد، معاشرتی بے حسی، نمود تے نمائش د‏‏ی خواہش غرض زندگی دے ہر شعبے د‏‏ی ناہمواریاں موجود نيں لیکن ایہ نئيں کہیا جا سکدا کہ ایسا خوش دل ہنسنے ہنسانے والا شخص خود رنجیدہ نئيں اے اُنہاں دا دل اُنہاں معاشرتی ناہمواریاں اُتے کڑھدا اے تے انہاں د‏‏ی روح الم زدہ اے ایہ وکھ گل اے کہ انھاں نے زندگی نو‏‏ں وکھ زاویہ نظر تو‏ں دیکھیا۔ پرکھیا تے بیان کيتا۔ اردو گرد بکھری ہوئی ناہمواریاں دا گہرا سنجیدہ تے شعور ابن انشاءد‏‏یاں تحریراں دا امتیازی وصف ا‏‏ے۔ اوہ ہر جگہ اک ایداں دے خالق نظر آندے نيں جو تخلیق دے کرب سہندا اے بقول خالد اختر

سحر انصاری صاحب دا کہنا اے کہ

سانچہ:ابن انشاء