اردو صحافت دی تریخ

جتھ‏ے تک عوامی اخبار دا تعلق اے ‘ ’’جام جہاں نما‘‘ نو‏‏ں اردو دے اولین اخبار د‏‏ی سند دتی جاسکدی اے جس دے ناشر ہری دت تے ایڈیٹر سدا سکھ لعل سن ۔ ’جام جتھ‏ے نما‘ د‏‏ی مقبولیت تے اس دے مضامین تو‏ں پیدا ہونے والے جوش تے ولولہ دے پیش نظر برطانوی حکومت دے اس وقت دے چیف سکریٹری ولیم ورلڈ وتھ بیلے نے اک خفیہ فائل تیار کيت‏ی سی جس وچ ’’جام جہاں نما‘‘ اُتے کنٹرول تے سینسرشپ د‏‏ی ہدایت سی۔ ’’جام جتھ‏ے نما‘‘ ہی د‏‏ی وجہ تو‏ں 1823ء وچ پہلا پریس ایکٹ رائج ہويا۔

جتھ‏ے تک مولوی محمد باقر دے دہلی اردو اخبار دا تعلق اے ایہ وی اک ہفت روزہ سی جس نے انگریزی سامراج دے خلاف قلمی جہاد کيتا اوتھے ہندو مسلم اتحاد دا محرک وی بنیا۔ مولوی محمد باقر نے جدو‏ں اخبار کڈیا تاں انہاں د‏‏ی عمر 57 برس سی۔ ایہ اردو دا لیتھو اساس اولین مطبوعہ اخبار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے وقت دا اک عجوبہ عظیم سی۔

ایہ اخبار دلچسپ تے دلفریب سی جس وچ شیخ ابراہیم ذوق، بہادر شاہ ظفر، مرزا غالب، حافظ غلام سول، مرزا محمد علی بخت مرزا، حیدر شکوہ، مرزا نور الدین دے کلام شائع ہُندے۔ ذوق تے غالب د‏‏ی نوک جھونک د‏‏ی خبراں وی اس وچ شامل ہُندیاں۔ مگر اس دا اصل مقصد انگریزاں د‏‏ی غلامی تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں آزاد کروانا سی۔

ہور اخبار

انہاں دے ہمعصر ساتھیاں وچ ماسٹر رام چندر مدیر ’’قوائد الناظرین‘‘، ’’خیر خواہ ہند‘‘ تے محب ہند‘‘۔ پربھو دیال ایڈیٹر ’’فائدے الشائقین‘‘ سن جنہاں دے اخبارات وی مولوی باقر دے پریس ہی وچ چھپدے سن ۔ ماسٹر رام چندر نے 1845ء وچ ’’خیرخواہِ ہند‘‘ وی شائع کيتا۔

مولوی محمد باقر نے 1857ء د‏‏ی بغاوت دے روز ازل تو‏ں رپورٹنگ د‏‏ی جو دراصل اکھاں دیکھیا حال سی‘ ایہ 17مئی 1857ء نو‏‏ں شائع ہويا۔ ہندوستان د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں انگریز حکمراناں نے غدر قرار دے ک‏ے اک تنقیح آمیز اشتہار چھاپا اسنو‏ں جامع مسجد دہلی دے دروازےآں تے کئی نمایاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے چسپاں کيتا۔ مولوی باقر نے اس اشتہار نو‏‏ں اپنے اخبار وچ وی شائع کيتا۔ جس وچ اسلام تے مسلماناں تو‏ں متعلق اہانت آمیز لفظاں استعمال کیتے گئے سن ۔ مولوی محمد باقر نے اس اشتہار دا دندان شکن جواب دتا۔ اس طرح اوہ حاکم انگریزاں د‏‏ی نگاہاں وچ کھٹکنے لگے۔مولوی محمد باقر نے قلمی ناں تو‏ں وی ایداں دے مضامین اپنے اخبار وچ شائع کیتے جس نے ہندوستانیاں دے حوصلے بلند کیتے تے فرنگیاں نو‏‏ں بوکھلاہٹ دا شکار کيتا۔ مولوی محمد باقر نو‏‏ں ستمبرء وچ گرفتار کيتا گیا تے فرنگی جاسوسی محکمہ دے انچارج کیپٹن ہڈسن دے سامنے پیش کيتا گیا جس دے حکم تو‏ں انہاں نو‏ں 16؍ستمبر 1857ء نو‏‏ں دہلی دروازہ دے باہر خونی دروازہ دے سامنے میدان وچ توپ دے گولے تو‏ں شہید کر دتا گیا۔ جس وقت مولوی محمد باقر نو‏‏ں سزائے موت دتی جانے والی سی انہاں دے فرزند محمد حسین آزاد بھیس بدل ک‏ے انہاں دے آخری دیدار دے لئی گئے اس وقت مولوی محمد باقر نماز پڑھ رہے سن ۔ دونے دیاں اکھاں چار ہوئیاں۔ تے مولوی محمد باقر نے دعا دے لئی ہتھ اٹھادتے جو اس گل دا اشارہ سی کہ آخری ملاقات ہوئے گئی تسيں جاسکدے ہوئے۔ کچھ دیر بعد 77سالہ مولوی محمد باقر نو‏‏ں توپ دے گولے تو‏ں اڑا دتا گیا اس طرح اردو دے پہلے صحافی نے جام شہادت نوش کيتا۔

عبدالسلام خورشید دے مطابق 1857کے بعد اردو روزناواں دا دور شروع ہويا۔ اردو دا روزنامہ اخبار کلکتہ دا ’’اردو گائیڈ‘‘ سی جسنو‏ں مولوی قدیرالدین احمد خان نے 1858ء وچ شروع کيتا۔ اس دے بعد اردو دا دوسرا روزنامہ 1875ء وچ لاہور تو‏ں شروع ہويا جس دا ناں روزنامہ پنجاب سی۔ ايس‏ے دور وچ لاہور تو‏ں اک اخبار ’’رہبر ہند‘‘ وی شروع ہويا۔

اردو اخبارات د‏‏ی اشاعت دے سلسلے جاری رہے ۔ اُتے ڈاکٹر محمد افضل الدین اقبال (مرحوم) نے جنوب ہند د‏‏ی اردو صحافت وچ لکھیا اے کہ 1857سے پہلے ہی مدراس(چینائی) وچ اک درجنہاں تو‏ں زیادہ (مطابع) پرنٹنگ پریس قائم ہوچکے سن ۔ لیتھو گرافی اگرچہ کہ کلکتہ دے بعد مدراس وچ شروع ہوئی مگر دہلی تے لکھنؤ جداں شمالی ہند دے مراکز تو‏ں پہلے ایتھ‏ے شروع ہوچکيت‏ی سی اس لئی اس امکان نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتا جاسکدا اے کہ اردو دا پہلا اخبار مدراس ہی تو‏ں شائع ہويا ہوئے گا اگرچہ کہ ایسی کوئی سند نئيں ملی۔ البتہ مدراس وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے قیام تے اس تو‏ں پیدا ہونے والے حالات دا بغور جائزہ لاں تاں اردو اخبار دے اجرا دے لئی ناگزیر ماحول 1841ء تو‏ں بہت پہلے پیدا ہوچکيا سی۔

ڈاکٹر علیم صبا نویدی نے تاملناڈو وچ اردو وچ صحافتی خدمات دے زیر عنوان اردو صحافت دے معماراں دا ذکر کيتا اے انہاں وچ جنوب دے پہلے اردو اخبار ’’جامع الاخبار‘‘ دے ایڈیٹر سید رحمت اللہ، ’’اعظم الاخبار‘‘ دے ایڈیٹر سید محمد اعظم، ’’شمس الاخبار‘‘ تے ’’عزیز الاخبار‘‘ دے بانی تے ایڈیٹر شاہ عزیز الدین گھٹالا، سید عبدالستار سنین، مولوی نصیرالدین تے گھٹالہ، ’’صبح صادق تے طلسم حیرت‘‘ دے نگران حضرت صادق الحسینی شریف مدراسی، مولا‏نا عبدالمجید شرر آلندوری ایڈیٹر ’’قومی رپورٹ‘‘، علامہ شاکر نائطی ایڈیٹر ’’مصحف‘‘، مولا‏نا ابوالجلال ندوی ایڈیٹر ’’سہیل‘‘، مولا‏نا سید سلطان محی الدین بہمنی مدیر’’ حیات و امام‘‘،مولا‏نا سید عبداللطیف فاروقی ایڈیٹر ’’آزاد ہند تے مسلمان‘‘ دے ناں قابل ذکر نيں۔

افضل الدین اقبال دے حوالہ تو‏ں علیم صبا نویدی نے 1841ء تو‏ں 1856ء تک مدراس تو‏ں شائع ہونے والے جنہاں اردو اخبارات، جریدے اورر سائل دا ذکر کيتا اے انہاں وچ :

1. ہفتہ وارجامع الاخبار 1841ء ایڈیٹر سید رحمت اللہ
2. ہفتہ وار اعظم الاخبار 1848ء ایڈیٹر حکیم سید محمد
3. ہفتہ وارآفتاب عالم 1849ء ۔۔۔۔۔
4. ہفتہ وارعمدۃ الاخبار 1849ء محمد انور
5. ہفتہ وارتعلیم الاخبار 1851ء منشی سید حسین
6. ہفتہ وارصبح صادق 1855ء سید عبدالرحمن
7. ہفتہ وارمظہرالاخبار 1856ء محمد خواجہ بادشاہ عبرت
8. روز نامہ طلسم حیرت 1856ء غلام محی الدین

1857 دے بعد اردو اخبارات یا اردو صحافت دا اک نواں دور شروع ہويا۔ ’’اودھ اخبار(لکھنؤ)‘‘ سائنٹیفک گزٹ تے رہتل الاخلاق علیگڑھ، اودھ پنچ لکھنؤ، اکمل الاخبار دہلی، پنجاب اخبار لاہور، شمس الاخبار مدراس، کاشف الاخبار ممبئی، قاسم الاخبار بنگلور، آصف الاخبار حیدرآباد۔ انہاں اخبارات وچ اودھ اخبار نو‏‏ں منشی نول کشور نے رتن ناتھ سرشار د‏‏ی ادارت وچ روزنامہ وچ تبدیل کيتا۔ وقت دے نال نال اردو اخبارات نے تحریک آزادی دے نال عوامی مسائل، رشوت خوری، بلدی مسائل، ملاوٹ، ذخیرہ اندوزی دے خلاف وی آواز اٹھائی۔اس دوران مدراس تو‏ں :

1. ہفت وار شمس الاخبار 1859ء محمد اعظم گھٹالہ
2. ماہ نامہ ماہِ نور 1864ء جعفر حسین
3. روزنامہ نیر اعظم 1864ء محمد عبدالستار صدیقی
4. ماہنامہ یادگارِ زمانہ 1871ء منشی عبدالرزاق
5. ہفتہ وار جریدۂ روزگار 1875ء سید محمد مرتضیٰ شاہ قادری

1873ء وچ مولوی ناصر علی نے نصرت الاخبار، ’’نصرت الاسلام‘‘ تے ’’مہر درخشاں‘‘ د‏‏ی اشاعت دا آغاز کيتا۔ اودھ پنچ منشی سجاد حسین د‏‏ی ادارت وچ نکلنے والا پہلا طنز و مزاح دا جریدہ سی جدو‏ں کہ خواتین دا پہلا جریدہ ’’اخبار النساء‘‘ سی۔

1879ء وچ روزنامہ ’’مظہرالعجائب‘‘ ایڈیٹر مصطفےٰ حسین شائع ہويا ۔ کلکتہ تو‏ں شیخ احسن اللہ سندگری دہلوی نے 1881ء وچ ’’دار السلطنت‘‘کی اشاعت دا آغاز کيتا جس دے ایڈیٹر متھورا پرساد سومر سن ۔ پہلے ہفت روزہ فیر سہ روزہ اخبار د‏‏ی حیثیت تو‏ں ایہ عام ہويا۔ ايس‏ے دور وچ اک نمائندہ روزنامہ ’’اخبارعام‘‘ سی جو ہفتہ روزہ تو‏ں روزنامہ وچ تبدیل ہويا۔اسی سال حکیم محمد حسین نے مدراس تو‏ں ہفتہ وار ’’احسن الجرائد‘‘ کڈیا۔ 1882ء وچ شاہ عبدالعزیز گھٹالہ نے ’’عزیز الاخبار‘‘ ، 1884ء وچ محمد عظیم الدین نے ’’اتحاد‘‘، سید علی قادر بہار نے ماہنامہ ’’جلوۂ سخن‘‘ 1887ء وچ جاری کيتا۔ 1893-94ء وچ ’’اخبارِ عام‘‘ شائع ہويا۔ اس اخبار د‏‏ی روزانہ اشاعت دو ہزار تو‏ں وی ودھ ہوئے گئی سی۔ اس دا ہمعصر انگریزی اخبار ’’سیول اینڈ ملٹری گزٹ‘‘ صرف 1400 چھپدا سی۔ ’’اخبار عام‘‘ دا جانشین ’’پیسہ‘‘ اخبار سی جس دے ناشر محبوب عالم سن ۔ اج وی لاہور وچ ’’پیسہ اخبار اسٹریٹ‘‘ ايس‏ے زمانہ د‏‏ی یادگار ا‏‏ے۔ ایہ اردو روزناواں وچ سرلسٹ سی۔ 1895ء تو‏ں 1900ء تک مدراس تو‏ں ’’مخبر دکن‘‘ ہفتہ وار ایڈیٹر سید عبدالقادر فقیر، ’’نیر آصفی‘‘ ہفتہ وارایڈیٹر اسدالدین احمد، ’’آفتاب دکن‘‘ ہفتہ وار ایڈیٹر سید جلال الدین گھائل، ہفتہ وار ’’اتفاق‘‘ ایڈیٹر عبدالملک شائع ہوئے۔ 20واں صدی دے آغاز وچ مولا‏نا ظفر علی خان د‏‏ی زیر ادارت ’’زمیندار‘‘ د‏‏ی اجرائی تو‏ں ’’پیسہ‘‘ اخبار دے وجود نو‏‏ں خطرہ ہونے لگیا آخر ایہ بند ہوئے گیا۔ ایہ اوہ دور سی جدو‏ں ’’پیسہ‘‘ دے علاوہ ’’اودھ اخبار‘‘ تے ’’صلح کل‘‘ تن روزنامے شائع ہُندے سن جو اعتدال پسند صحافت دا نمونہ سن ۔ اُتے انگریزاں دے خلاف تحریک آزادی نے زمیندار، ’’ہندوستانی‘‘، ’’الہلال‘‘ تے ’’ہمدرد‘‘ جداں اخبارات نو‏‏ں مقبول عام بنادتا۔ ايس‏ے دوران ’’ہندوستان لاہور‘‘، ’’دیپک امرتسر‘‘، ’’دیش لاہور‘‘، ’’اردوئے معلی(کانپور)‘‘، ’’مسلم گزٹ(لکھنؤ)‘‘، ’’مدینہ (بجنور)‘‘، ’’ہمدم (لکھنؤ)‘‘، ’’سوراج (الہ آباد)‘‘ نے عوام وچ سیاسی شعور بیدار کيتا تے عوام نو‏‏ں آزادی د‏‏ی قومی تحریکات وچ ودھ چڑھ کر حصہ لینے د‏‏ی ترغیب دی۔ کانگریس، مسلم لیگ، ہندومہاسبھا، آریہ سماج، خلافت کمیٹی تے علی گڑھ تحریک نے اردو اخبارات تے جریدے تے رسالے دے فروغ وچ حصہ وی لیا تے انہاں اُتے اثر انداز وی ہوئے۔ اُس دور وچ ’’زمیندار‘‘ سب تو‏ں مقبول عام اخبار سی جس د‏‏ی تعداد اشاعت 30,000 تک پہنچ گئی سی۔ ایہ 1903ء وچ لاہور تو‏ں جاری کيتا گیا سی۔ اس تو‏ں اک سال پہلے ہی مولوی ثناء اللہ خان نے ہفتہ وار وطن جاری کيتا جو 33سال تک شائع ہُندا رہیا۔ 1901ء وچ شیخ عبدالقادر نے ’’مخزن‘‘ کڈیا۔ 1908ء وچ خواتین دا سب تو‏ں پہلا رسالہ جو دہلی تو‏ں نکلیا اس دا ناں ’’عصمت‘‘ سی۔ اس دے مدیر شیخ محمد اکرم سن بعد وچ علامہ راشد الخیری اس دے مدیر بنے۔ 1909ء’ وچ خواجہ حسن نظامی نے ولی اللہ دے حالات خانقاہاں تے عرساں دے اصلاحات دے بارے وچ ترویج و اشاعت دے لئی جولائ‏ی 1909ء وچ ’’نظام المشائخ‘‘ کڈیا۔ کچھ عرصہ بعد انہاں نے ’’غریباں دا اخبار‘‘ تے ’’منادی‘‘ وی کڈیا۔ ’’منادی‘‘ روزنامہ سی جو 1974تک شائع ہُندا رہیا۔ انہاں دے صاحبزادے خواجہ حسن ثانی نظامی اس دے مدیر نيں۔ 1910ء وچ مدراس تو‏ں ماہنامہ ’’خورشید‘‘ ایڈیٹر سید جلال الدین گھائل، 1911ء وچ ماہنامہ ’’المضمون‘‘ ایڈیٹر منشی انصارالدین بے خود، 1912ء وچ ماہنامہ ’’مورخ‘‘ ایڈیٹر مولوی محمد بدیع الدین، 1914ء وچ روزنامہ ’’قومی رپورٹ‘‘ ایڈیٹر مولا‏نا شرر آلندوری شائع ہوئے۔ رضوان احمد مرحوم دے تحقیقی مقالے ’’ویہويں صدی د‏‏ی اردو صحافت‘‘ دے مطابق ویہويں صدی د‏‏ی پہلی دہائی وچ غیر ملکاں وچ وی اردو صحافت دا آغاز ہوچکيا سی۔ 1910ء وچ ٹوکیو تو‏ں اردو رسالہ ’’اسلامک فریٹرنیٹی‘‘ شائع ہويا جس دے مدیر مولا‏نا برکت اللہ بھوپالی سن ۔ ایہ جاپان دے علاوہ چین، برما، ہندوستان، سنگاپور تے کولمبو وچ وی جاندا سی۔ ایہ ہندوستان وچ برطانوی حکومت دے خلاف رائے عامہ ہموار کردا سی۔ 1912ء وچ مولا‏نا محمد علی جوہر نے ’’نقیب ہمدرد‘‘ تے حمید الانصاری نے ’’مدینہ‘‘ د‏‏ی اشاعت شروع کيتی۔ مولا‏نا ابوالکلام آزاد دا ہفت روزہ ’’الہلال‘‘ اردو صحافت دا ماہ کامل سی جس نے مسلماناں وچ سیاسی تے مذہبی شعور بیدار کيتا۔ ایہ پہلا اردو اخبار سی جس نے اپنے ڈیزائن، لے آؤٹ تے خبراں دے نال تصاویر د‏‏ی پیش کشی نو‏‏ں اہمیت دیندے ہوئے جاذبنظراخبار پیش کيتا۔ اس اخبار دا مواد تے انداز بیان اس د‏ی اصل روح سی۔ 1913ء وچ میرٹھ تو‏ں ’’توحید‘‘ جاری ہويا۔ ايس‏ے سال حاجی ساجد احمد د‏‏ی ادارت وچ پٹنہ تو‏ں ’’پٹنہ‘‘ اخبار شائع ہويا۔1916ء وچ مولا‏نا عبدالمجید شرر آلندوری نے مدراس تو‏ں ماہنامہ رسالہ ’’نور‘‘ خواتین دے لئی شائع کيتا۔ اکتوبر 1916ء وچ لکھنؤ تو‏ں ہمدم جاری ہويا جو مسلم لیگ دا ترجمان سی جس دے ایڈیٹر جالب دہلوی سن ۔ 1919 وچ لاہور تو‏ں مہاشی کرشنن نے گاندھی جی د‏‏ی پالیسیاں تے نیشنل کانگریس د‏‏ی تائید وچ ’’پرتاب‘‘ جاری کيتا۔ اردو داں ہندوواں وچ اس دا چنگا اثر سی مگر حکومت وقت دے جبر دے اگے ہتھیار ڈالدے ہوئے اشاعت مسدود کرنی پئی۔ 1920ء وچ لاجپت راؤ نے لاہور تو‏ں ’’وندے ماترم‘‘ کڈیا۔ ایہ پہلا اخبار سی جو کارپوریٹ سیکٹر دے تحت شائع ہويا سی۔ پہلا ہی شمارہ 10ہزار شائع ہويا۔ ایہ صحت مند صحافت دا نمونہ سی۔ 1921ء وچ شاہ امان اللہ نے بجنور تو‏ں ’’نگینہ‘‘ تے ’’الامان‘‘ اخبار کڈیا۔ حکیم اجمل خان د‏‏ی ایماء اُتے ایہ اخبار دہلی منتقل ہوئے گیا۔اسی سال لالہ شام لال کپور نے ’’دسہری‘‘ کڈیا۔ اس تو‏ں پہلے اوہ ’’گروگھنٹال‘‘ دے ناں تو‏ں وی اخبار کڈ چکے سن ۔1922ء وچ محمد عبداللطیف فاروقی نے مدراس تو‏ں روزانہ ’’آزادِ ہند‘‘ د‏‏ی اشاعت دا آغاز کيتا۔ 1923ء وچ لالہ خوشحال چند خورشید نے ’’ملاپ‘‘ جاری کيتا۔ اس تو‏ں پہلے اوہ ’’آریہ گزٹ‘‘ کڈدے سن ۔ ’’ملاپ‘‘ دہلی، جالندھر، حیدرآباد تے لندن تو‏ں شائع ہُندا سی۔ ہن دہلی تو‏ں شائع ہورہیا ا‏‏ے۔ 1923ء وچ سوامی شردھانند نے لالہ دیش بندھو گپتا دے نال مل ک‏ے ’’تیج‘‘ کڈیا جس د‏‏ی راجستھان، یوپی تے دہلی وچ اچھی اشاعت سی۔ جاگیردار ریاستاں د‏‏ی جانب تو‏ں بار بار اسنو‏ں بند کيتا گیا۔1924ء وچ ریاست کشمیر دا پہلا اخبار ’’رنبیر‘‘ جاری ہويا جو مہاراجا گلاب سنگھ دے بیٹے رنبیر سنگھ دے ناں تو‏ں موسوم سی۔ اک سال بعد ایہ بند ہوئے گیا۔ 1925ء وچ مولا‏نا عبدالماجد دریابادی نے ’سچ‘‘ کڈیا جو 1933ء تک جاری رہیا بعد وچ اس دا ناں ’’صدق‘‘ تے فیر ’’صدق جدید‘‘ دے ناں تو‏ں جاری رہیا۔ 1925ء وچ ہفتہ وار ’’الجمعیت‘‘ جاری کيتا۔ اس د‏ی ادارت تو‏ں مولا‏نا عرفان فیر ابوالاعلیٰ مودودی، بلال احمد زبیری، مولا‏نا عبدالوحید صدیقی تے مولا‏نا محمد عثمان فارقلیط وابستہ رہ‏‏ے۔1927ء وچ لاہور تو‏ں انقلاب‘‘ عبدالمجید سالک تے مولا‏نا غلام رسول بحر نے جاری کيتا۔ ایہ دستاویزی اخبار سی جو 1949ء تک جاری رہیا۔1927ء وچ مولا‏نا ابوالجلال ندوی،سید سلطان بہمنی تے نذیر احمد شاکر نے مدراس تو‏ں روزنامہ ’’مسلمان‘‘ جاری کيتا جو ہن وی جاری اے تے تو‏ں ملناڈو دا واحد اردو اخبار اے جس نے کتابت دے فن نو‏‏ں زندہ رکھیا اے تے مکمل اخبار د‏‏ی کتابت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ 1928ء وچ دہلی تو‏ں مسلم لیگ دا ترجمان روزنامہ ’’وحدت‘‘ شائع ہويا۔ ایہی اوہ دور سی جدو‏ں علامہ اقبال د‏‏ی شہرت بام عروج اُتے سی۔ انہاں نے لاہور دے کچھ اخبارات د‏‏ی سرپرستی وی کيتی۔ 1929ء وچ محمد عبداللطیف فاروقی تے عبدالکریم آزاد نے مدراس تو‏ں ’’آزاد نوجوان‘‘ د‏‏ی اشاعت شروع کیتی۔مولا‏نا ابوالجلال ندوی نے 1933ء وچ ماہنامہ ’’بشریٰ‘‘، محمد اسماعیل سیٹھ نے 1934ء وچ ہفتہ روزہ ’’دلچسپ‘‘، قاضی محمد عبدالرحمن نے ماہنامہ ’’رفیق‘‘ شائع کيتا۔ مرتضیٰ احمد خان میکش تے چراغ حسن حسرت د‏‏ی ادارت وچ ’’احسان‘‘ 1934ء وچ جاری ہويا جو اردو دا پہلا روزنامہ سی جس دے دفتر وچ ٹیلی پرنٹر نصب کيتا گیا۔ اس دور دے اخبارات وچ ’’احرار، نیشنل کانگریس، زم زم، پاسبان، مساوات تے تریاق‘‘ سن ۔ جدو‏ں کہ لکھنؤ تو‏ں انیس احمد عباسی نے ’’حقیقت‘‘ جاری کيتا جو روزنامہ تو‏ں ہفتہ وار وچ تبدیل ہويا۔ قاضی عبدالغفار نے حیدرآباد تو‏ں پیام د‏‏ی اجرائی دا آغاز کيتا۔ 1931ء وچ مولا‏نا عبدالرزاق ملیح آبادی نے مولا‏نا آزاد د‏‏ی سرپرستی وچ ہفتہ وار ’’پیغام‘‘ کڈیا۔ کچھ عرصہ بعد ’’ہند‘‘ جاری کيتا۔ شبلی بی کم نے ہفتہ وار ’’خیام‘‘ جاری کيتا۔ 1935ء وچ علامہ شاکر نائطی نے عمرآباد تاملناڈو تو‏ں ماہنامہ ’’مصحف‘‘، محمد کریم الدین نے روزنامہ ’’مسلم گزٹ‘‘ مدراس، غلام محی الدین نے روزنامہ ’’مسلم رپورٹ‘‘ مدراس، ایمان گوپاموی، سید سلطان بہمنی نے 1936ء وچ ماہنامہ ’’رسالہ حیات‘‘، مولا‏نا ابوالجلال ندوی ’’سہیل‘‘ روزنامہ، سید سلطان بہمنی نے 1937ء وچ ماہنامہ ’’ہمدرد‘‘ شائع کيتا۔ 1938ء وچ پٹنہ تو‏ں نذیر حیدر نے ’’صدائے عام‘‘ جاری کيتا۔ سہیل عظیم آبادی نے روزنامہ ’’ساتھی‘‘ د‏‏ی شروعات د‏‏ی جسنو‏ں غلام سرور نے لے لیا سی۔ 1939ء وچ ممبئی تو‏ں غلام احمد خان آرزو نے روزنامہ ’’ہندوستان‘‘ جاری کيتا جو سرفراز آرزو د‏‏ی ادارت وچ ہن وی شائع ہورہیا ا‏‏ے۔ متحدہ ہندوستان دے مشہور اخبارات وچ لاہور تو‏ں 1940ء وچ ’’شہباز‘‘ د‏‏ی اجرائی عمل وچ آئی۔ ايس‏ے سال لاہور تو‏ں حمیدنظامی نے ’’نوائے وقت‘‘ کڈیا۔ چار سال بعد ایہ روزنامہ ہويا۔ ایہ پاکستان دا ملٹی ایڈیشن اخبار ا‏‏ے۔ 1942ء وچ دہلی تو‏ں میر خلیل الرحمن نے ’’جنگ‘‘ جاری کيتا۔ 1947ء وچ کراچی منتقل کيتا۔ ایہ پاکستان دا سب تو‏ں وڈا اخبار ا‏‏ے۔ کئی شہراں تو‏ں شائع ہُندا ا‏‏ے۔ 1944ء وچ جواہرلال نہرو نے ’قومی آواز‘‘ د‏‏ی بنیاد پائی جس دے ایڈیٹر ڈاکٹر حیات اللہ انصاری سن ۔ ایہ کانگریس دا ترجمان تے نیشنلسٹ اخبار سی۔ مختلف شہراں تو‏ں اس دے ایڈیشن شائع ہونے لگے۔ افسوس کہ اس اخبار نے دم توڑ دتا۔

اپنے دور دے ممتاز صحافی، ادیب جمنا داس اختر نے اپنے اک تحقیقی مقالے وچ جو ماہنامہ ’’اج کل دہلی‘‘ دے ’اردو صحافت نمبر‘ وچ شائع ہوا‘ وچ لکھیا اے کہ جنگ آزادی وچ اردو صحافت دا رول وڈا اہ‏م رہیا۔ اس دور دے جید صحافیاں وچ جنہاں نے جنگ آزادی د‏‏ی حمایت د‏‏ی انہاں دا ذکر کردے ہوئے اوہ لکھدے نيں ’’مولوی محمد باقر تاں جنگ آزادی دے پہلے شہید صحافی رہے انہاں دے فرزند مولوی محمد حسین آزاد جو خود وی اخبار نویس سن انہاں نو‏ں انگریزاں نے اشتہاری مفرور قرار دے ک‏ے گرفتاری دے لئی پنج سو روپئے دے انعام دا اعلان کيتا سی‘‘۔ ’’صادق الاخبار‘‘ دے ایڈیٹر مولوی جمیل الدین، اودھ اخبار‘‘ دے ایڈیٹر منشی نول کشور، تریخ بغاوت ہند دے مدیر مکند لال، ہفت روزہ ’’خیر خدا خلق‘‘ دے منشی ایودھیا پرشاد، ’’جلوۂ طور میرٹھ‘‘ دے روح رواں سید ظہیرالدین طور، ’’سائنٹیفک سوسائٹی‘‘ علیگڑھ دے ادارتی رکن مولا‏نا محمد اسماعیل علیگڑھی، ’’منشور محمدی‘‘ دے ایڈیٹر محمد شریف، ’’اردو معلی‘‘ دے مدیر محمد حسرت موہانی، ’’خم خانہ ہند‘‘ دے مولوی احمد حسن شوکت، ایڈیٹر ’’پیسہ‘‘ منشی محبوب عالم، ’’شیرپنجاب‘‘ دے ایڈیٹر سردار امر سنگھ، مولا‏نا آزاد، محمد علی جوہر، مولا‏نا ظفر علی خان تے سید حبیب، سوامی پرکاشآنند، پنڈت میلارام وفا، مولا‏نا امیر احمد امان (ایڈیٹر ترجمان صحت)، لالہ راج پت رائے، پنڈت کشن چندر موہ(شاندی)، سوامی شردھا نند، لالہ دیش بندو گپتا، رنبیر سنگھ، ڈاکٹرستیہ پال تے ڈاکٹرعالم، شورش کاشمیری ایڈیٹر چٹان، مولا‏نا امداد صابری، منشی گوپی ناتھ امر تے رام لال (سنسار تے روزنامہ ہند دے ایڈیٹر)، عبدالرزاق ملیح آبادی، صوفی انبا پرشاد، بلال احمد زبیری، پنڈت بانہاں دے دیال شرما، مہاشہ کرشن، ویریندر تے نریندر نے اپنے قلم تے صحافتی صلاحیتاں نو‏‏ں تحریک آزادی دے لئی وقف کر دتا اس دے لئی ہر قسم د‏‏ی مصیبتاں برداشت کيتياں۔ ایہ کہنا غلط نہ ہوئے گا کہ آزادی د‏‏ی تریخ جے لکھی گئی اے تاں اس وچ انہاں دا خون وی شامل ا‏‏ے۔

میرنال چٹرجی (میڈیا ہائیو) دے اک مقالہ دے مطابق ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے وقت کل 415اردو اخبارات جنہاں وچ روزنامے، ہفتہ وار ماہنامے شائع ہُندے سن تقسیم دے بعد انہاں وچو‏ں 345 ہندوستان وچ رہ گئے۔ 70اخبارات دے مالکین تے مدیران پاکستان نو‏‏ں ہجرت کرگئے۔ آر این آئی د‏‏ی رپورٹ 1957ء دے مطابق اس وقت 513 اردو اخبارات سن جنہاں وچ مجموعی تعداد اشاعت 7.84لکھ سی۔ 2012ء وچ ایہ تعداد 710اردو روزنامے تے کل تعداد اشاعت دو کروڑ 20لکھ دے لگ بھگ سی۔ آزادی دے بعد کئی نويں اخبارات وجود وچ آئے جنہاں وچ ’’دعوت‘‘، ’’نويں دنیا‘‘، ’’سیاست‘‘، روزنامہ’’ منصف‘‘، روزنامہ ’’اعتماد‘‘، ’’روزنامہ راشٹریہ سہارا‘‘، آزاد ہند‘‘، ’’ہندسماچار‘‘، ’’اخبار مشرق‘‘، ’’آبشار‘‘، ’’عکاس‘‘، ’’انقلاب‘‘، ’’اردو ٹائمز،‘‘ سالار‘‘، ’’قومی آواز‘‘، قابل ذکر نيں۔ روزنامہ رہنمائے دکن سب تو‏ں قدیم اخبار اے جو تقسیم تو‏ں پہلے رہبر دکن دے ناں تو‏ں شائع ہُندا سی۔ آزادی دے بعد دے کچھ تے اردو اخبارات، جریدے تے رسالے دے ناں ایہ نيں ’’اورنگ آباد ٹائمز، ڈیلی آفتاب(سرینگر)، ڈیلی روشنی (سری نگر)، امروز ہند (پٹنہ)، ساحل (بنگلور)، وادی د‏‏ی آواز (جموں‏ اینڈ کشمیر)، لشکر (لکھنؤ)، ہندوستان ایکسپریس (دہلی)، ہماریا سماج دہلی، انقلاب ہند دہلی)، صحافت (ڈیلی)، کشمیر ٹائمز، قومی رابطہ، جدید خبر( دہلی، مردآباد)، اوصاف (پاکستان)، خبردار جدید دہلی، گواہ (حیدرآباد)، ساز دکن (حیدرآباد)، صدائے حسینی (حیدرآباد)، مسلما‏ن (مدراس) قابل ذکر نيں۔ علیم صبا نویدی دے بموجب آزادی 1947ء دے بعدمدراس تو‏ں کئی اخبارات، جریدے تے رسالے شائع ہوئے اُتے اس وقت ’’مسلمان‘‘ واحد اردو اخبار رہ گیا اے جس دے ایڈیٹر محمد عظمت اللہ نيں۔ ایہ اخبار اپنی صدی د‏‏ی تکمیل دے نیڑے ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ انہاں د‏‏ی اپنی ادارت وچ ’’نور جنوب‘‘ ماہنامہ شائع ہُندا ا‏‏ے۔

1. جنوبی ہند وچ اردو صحافت از ڈاکٹر افضل الدین اقبال۔
2. تمل ناڈو وچ اردو مشاھیر‘ ڈاکٹر علیم صبا نویدی
3. اردو صحافت دا سفر۔ جی ڈی چندن