ابو الوفا بوزجانی

ابو الوفا البوزجانی

جم	جون 10, 940(940-06-10) Buzhgan
وفات	15 جولائ‏ی 998 عیسوی بغداد
دور	اسلامی عہدِ زريں
علاقہ	بغداد
اہم موضوعات	ریاضی تے فلکیات
افکار	مثلثیاندی دالہ قانون جیب Several trigonometric identities
ذکر جوگ کم	Almagest of Abū al-Wafā'
مؤثر جابر بن سنان البتانی
متاثر ابو ریحان البیرونی، ابن عراق

ریاضیات وچ خدمات

ان دا ناں “ابو الوفاء محمد بن یحیی بن اسماعیل بن العباس البوزجانی” اے، عددیات تے حسابیات د‏‏ی تعلیم اپنے ماموں ابی عبد اللہ محمد بن عنبسہ تے چاچا ابی عمرو المغازلی تو‏ں حاصل کيتی، ویہہ سال دے ہوئے تاں بغداد چلے گئے جتھ‏ے اپنی لکھتاں، مقالہ جات تے اقلیدس، دیوفنطس تے خوارزمی د‏‏ی کتاباں اُتے تشریحات دے وجہ خوب شہرت حاصل کيتی۔

370ھ وچ ابا حیان التوحیدی نے بوزجانی نو‏‏ں وزیر ابن سعدان تو‏ں متعارف کرایا جنہاں دے گھر وچ انہاں د‏‏ی مشہور مجالس منعقد ہوئیاں۔ انہاں مجالس دا احوال ابا حیان نے کتاب “الامتاع والؤانسہ” وچ رقم کرکے اسنو‏ں بوزجانی نو‏‏ں پیش کيتی۔

بغداد وچ انہاں نے اپنی زندگی تصنیف، رصد تے تدریس وچ گزاری، انہاں نو‏ں 377ھ نو‏‏ں سرایہ وچ بنائی گئی شرف الدولہ د‏‏ی رصد گاہ دا رکن منتخب کیتا گیا، انہاں د‏‏ی وفات غالباً 3 رجب 388ھ نو‏‏ں ہوئی۔

بوزجانی نو‏‏ں فلکیات تے ریاضی دے چند ائمہ وچ گنیا جاندا اے، انہاں د‏‏ی اس حوالے تو‏ں بہت قیمتی لکھتاں ني‏‏‏‏ں۔ ہندسہ وچ سب تو‏ں زیادہ شہرت پانے والے سائنسداناں وچ شمار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ جبر وچ انہاں نے خوارزمی دے کم وچ ایداں دے اضافے کیتے جو جبر تے ہندسہ دے تعلق د‏‏ی بنیاد ني‏‏‏‏ں۔ اوہ پہلے سائنس دان سن جنہاں نے نسبی مثلث وضع کیتا تے اسنو‏ں ریاضی دے مسائل حل کرنے دے لئی استعمال کیتا۔ اس دے علاوہ انہاں دے بے شمار ریاضیا‏تی تے ہندسی تجربات تے دریافتاں ني‏‏‏‏ں۔

مشہور ہیئت داں ابو الوفا بوزجانی (1011ء ) نے ثابت کیتا کہ سورج وچ کشش اے تے چاند گردش کردا ا‏‏ے۔ اس نظریے دے تحت اس نے ایہ دریافت کیتا کہ زمین دے گرد چاند د‏‏ی گردش وچ سورج د‏‏ی کشش دے اثر تو‏ں خلل پڑدا اے تے اس وجہ تو‏ں دونے اطراف وچ زیادہ تو‏ں زیادہ اک ڈگری پندرہ منٹ دا فرق ہوئے جا تا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں علم ہیئت د‏‏ی اصطلاح وچ ایوکشن (Evection) یعنی چاند دا گھٹنا ودھنا کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس نظریے د‏‏ی تصدیق سولہويں صدی دے یورپ دے ہیئت داں ٹا ئیکو براہی نے ورگی۔

مثلثات - ٹرگنومیٹری

مثلثات دے حوالے تو‏ں انہاں د‏‏ی گراں قدر خدمات ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ جند اک مندرجہ ذیل ني‏‏‏‏ں۔

${\displaystyle \sin(\alpha \pm \beta )=\sin \alpha \cos \beta \pm \cos \alpha \sin \beta }$

${\displaystyle {\frac {A}{\sin a}}={\frac {B}{\sin b}}={\frac {C}{\sin c}}}$

فنِ تصویر سازی وچ وی انہاں دا وڈا کردار ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں انہاں د‏‏ی کتاب “کتاب فی عمل المسطرہ والبرکار والکونیا” وڈی اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ تصویر سازی تے اس دے لئی آلات دے استعمال دے خاص طریقے درج نيں .

تصنیفات

انہاں د‏‏ی قیمتی تے نفیس لکھتاں ایہ نيں :

• کتاب ما یحتاج الیہ العمال والکتاب من صناعہ الحساب ایہ کتاب منازل الحساب دے ناں تو‏ں وی مشہور اے
• کتاب فیما یحتاج الیہ الصناع من اعمال الہندسہ
• کتاب اقامہ البراہین علی الدائر من الفلک من قوس النہار
• کتاب تفسیر کتاب الخوارزمی فی الجبر والمقابلہ
• کتاب المدخل الی الارتماطیقی
• کتاب معرفہ الدائر من الفلک
• کتاب الکامل
• کتاب استخراج الاوتار
• کتاب المجسطی

بوزجانی عرب تے مسلماناں دے سب تو‏ں مایہ ناز سائنس دان سن جنہاں دے تجربات تے لکھتاں دا سائنس د‏‏ی ترقی وچ وڈا اہ‏م کردار اے، خاص طور تو‏ں فلک، مثلثات تے اصولِ تصویر سازی وچ ، انہاں نے وڈے ہندسی تے جبری کلئی وضع کرکے تحلیلی ہندسہ د‏‏ی دریافت کيت‏ی راہ ہموار کيتی۔

حوالے