Oskar Kolberg: Polski etnograf, encyklopedysta, folklorysta i kompozytor

Henryk Oskar Kolberg (ur. 22 lutego 1814 w Przysusze, zm. 3 czerwca 1890 w Krakowie) – polski etnograf, encyklopedysta, folklorysta i kompozytor.

Oskar Kolberg

Pełne imię i nazwisko	Henryk Oskar Kolberg
Data i miejsce urodzenia	22 lutego 1814 Przysucha
Data i miejsce śmierci	3 czerwca 1890 Kraków
Miejsce spoczynku	cmentarz Rakowicki w Krakowie
Zawód, zajęcie	etnograf, folklorysta, kompozytor
Multimedia w Wiki Commons
Cytaty w Wikicytatach

Zobacz w Wikiźródłach tekst Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX/Oskar Kolberg

Dzieciństwo

Oskar Kolberg był synem Juliusza Kolberga, inżyniera przybyłego z Meklemburgii i osiadłego w Warszawie w 1796 roku. Matką Oskara była Karolina Fryderyka Mercoeur, urodzona w Fordonie nad Wisłą (dziś część Bydgoszczy) w rodzinie francuskich imigrantów. Kolbergowie od 1810 do 1817 roku mieszkali w Przysusze. Ojciec Oskara pracował tam jako zarządca zakładów hutniczych. W roku 1817 został powołany na stanowisko profesora geodezji i miernictwa na nowo założonym Uniwersytecie Warszawskim. Rodzina wróciła wtedy do Warszawy, gdzie zamieszkała w Pałacu Kazimierzowskim, włączając się czynnie w życie naukowe i artystyczne stolicy. Sąsiadami Kolbergów byli między innymi Mikołaj Chopin i Kazimierz Brodziński. Kolbergowie zapewnili swoim synom bardzo dobre wykształcenie. Wilhelm – starszy brat Oskara – był inżynierem i kartografem. Antoni – młodszy – malarzem. Kolbergowie mieli jeszcze troje dzieci: Juliusza (zmarł w roku 1843, w wieku 25 lat; ojciec Julii i Karoliny Gallasch) oraz zmarłych w dzieciństwie Gustawa i Julię.

Edukacja

W latach 1823–1830 Kolberg uczęszczał do Liceum Warszawskiego, którego dyrektorem był Samuel Bogumił Linde. W tej samej renomowanej szkole kształcili się także dwaj bracia Oskara, Wilhelm i Antoni, oraz Fryderyk Chopin. Wybuch powstania listopadowego i zamknięcie placówki spowodowały przerwanie edukacji Kolberga.

Poza nauką w Liceum Oskar uczył się gry na fortepianie i kompozycji u T. Głogowskiego (1824), F. Vettera (1825), J. Elsnera (1830), a także u I. F. Dobrzyńskiego (w latach 1832–1834). W latach 1835 do 1836 przebywał w Berlinie, gdzie studiował teorię muzyki i kompozycję u C. F. Girschnera i K. F. Rungenhagena oraz prawdopodobnie uczęszczał do Akademii Handlowej.

Praca zawodowa i etnograficzna

 

Dorosły Kolberg pracował jako nauczyciel muzyki, urzędnik bankowy, księgowy. Dzięki pomocy swojego brata, Wilhelma, otrzymał w 1846 roku posadę w zarządzie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. W tym okresie komponował i wydawał liczne utwory muzyczne. W 1861 r. porzucił pracę urzędnika kolejowego poświęcając się wyłącznie pracy naukowej i literackiej.

Kolberg opracował ponad 1000 haseł z zakresu muzyki, muzykologii, etnografii i etnologii do wydawanej przez Samuela Orgelbranda w latach 1859–1868 28-tomowej Encyklopedii Powszechnej. Jego nazwisko wymienione jest w pierwszym tomie w spisie autorów tej encyklopedii. W dziedzinie etnologii szczególne znaczenie miał jego artykuł Polski lud (tom 21 Encyklopedii). Później etnografia, do której zaliczał także muzykę i literaturę ludową, wiedzę o języku (gwarze) itp., stała się głównym obszarem jego badań.

W roku 1839 w okolicach Warszawy (Wilanów i Czerniaków) po raz pierwszy zanotował ze słuchu melodie ludowe. Wydawał je drukiem w latach 1842–1849 z własnym akompaniamentem fortepianowym, ponieważ publikacje te, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, miały popularyzować folklor wśród muzyków-amatorów. Z czasem jednak najważniejsze stało się dla Kolberga dokumentowanie muzyki ludowej i jej badanie. Efektem tych prac było wydanie w roku 1857 cennej monografii ballad ludowych pt. Pieśni ludu polskiego. Stały kontakt z kulturą wiejską doprowadził ostatecznie do stworzenia w roku 1865 kompleksowego programu badań etnograficznych. Kolberg wielokrotnie podkreślał, że nie jest zawodowym etnografem, a celem jego pracy jest jedynie gromadzenie materiałów. Jak pisał Stanisław Lam – „(...) zamilczał tu sam autor o swej ogromnej zasłudze, mianowicie, iż on to pierwszy dopiero, w jedną spoistą całość uchwycił melodyę ludową(...), a przez to dał podwaliny naszemu ludoznawstwu”.

We wspomnianym 1865 roku, mając za sobą ponad dwudziestoletnie doświadczenie badacza terenowego, rozpoczął wydawanie cyklu monografii regionalnych objętych wspólnym tytułem Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, przy czym część tomów opublikowana została z podtytułem Obrazy etnograficzne. Założeniem Kolberga było opracowanie dzieła opartego na źródłach pochodzących z terenów całej przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Do śmierci (tj. do roku 1890) udało się Kolbergowi wydać 33 woluminy Ludu..., a z materiałów przez niego przygotowanych wydano do roku 1907 jeszcze trzy kolejne tomy.

W 1868 roku Kolberg został przyjęty do Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, które zaproponowało mu częściowe finansowanie druku Ludu... Propozycja materialnego wsparcia wpłynęła na decyzję o opuszczeniu Warszawy i przeniesieniu się w okolice Krakowa w 1871 roku. Początkowo Kolberg mieszkał w Mogilanach, u swojego przyjaciela – etnografa-amatora Józefa Konopki, później, w latach 1872–1884 u jego rodzeństwa, Antoniny i Juliana Konopków, w Modlnicy. W roku 1874 Kolberg został członkiem komisji antropologicznej Akademii Umiejętności (przekształconej z Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w 1872) i przewodniczącym jej sekcji etnologicznej. Wzór monografii regionalnej zaproponowany przez niego w Ludzie... zdeterminował charakter prac etnograficznych publikowanych w ZWAK przez badaczy związanych z Akademią (W. Siarkowski, A. Petrow, S. Ciszewski, S. Udziela). W roku 1878 Kolberg udał się na wystawę światową w Paryżu, gdzie, w pawilonie austriackim, prezentowane były przygotowane przez niego wspólnie z Izydorem Kopernickim materiały ikonograficzne (postacie i stroje ludowe z różnych regionów). Za udział w wystawie otrzymał dyplom i medal pamiątkowy. Kolberg był także jednym z patronów i organizatorów wystawy etnograficznej zorganizowanej w 1880 r. w Kołomyi. Jesienią 1884 roku przeniósł się do Krakowa, gdzie nadal poświęcał się pracy etnograficznej. W roku 1885 odbył swój ostatni wyjazd badawczy w Przemyskie i Sanockie. Rok przed śmiercią Kolberg obchodził 50-lecie pracy. Grono jego przyjaciół ze środowiska artystycznego i naukowego Krakowa zorganizowało w sali Towarzystwa Strzeleckiego obchody jubileuszu. W uroczystości uczestniczyli m.in. Jan Matejko, Józef Majer, Juliusz Kossak, Michał Bałucki i Władysław Żeleński. Pojawiła się także reprezentacja chłopów z Modlnicy. Obchody uświetnił koncert, w którego repertuarze znalazły się utwory m.in. Chopina, Moniuszki, Żeleńskiego oraz samego Kolberga. Prawdopodobnie z okazji tego jubileuszu Kolberg uhonorowany został członkostwem Cesarskiego Towarzystwa Miłośników Przyrody, Antropologii i Etnografii w Moskwie, a także Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego i Warszawskiego Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”.

Koniec życia

 

Ostatni rok życia Kolberg spędził w domu Izydora Kopernickiego. Zmarł 3 czerwca 1890 r. Wykonawcą swojego testamentu, obok pastora Jerzego Gabrysia, uczynił Kopernickiego, który z niewydanych materiałów zdążył opublikować tylko II część Chełmskiego oraz Przemyskie. Kolberg spoczął w Krakowie, na cmentarzu Rakowickim, w pasie 47. W 1897 roku ze składek społecznych, subwencji Rady Miasta Krakowa i pieniędzy z koncertu Żeleńskiego, na grobie ustawiono nagrobek. Popiersie wykonał Tadeusz Błotnicki, a roboty kamieniarskie Adam Trembecki.

Materiały zebrane przez Kolberga pochodzą z jego własnych zapisów, od innych osób, a także z innych opublikowanych zbiorów. Początkowo, Kolberg zbierał zapisy samodzielnie podczas pieszych wycieczek. Ze względu na m.in. nieufność miejscowej ludności do obcego przybysza oraz problemów wynikających z działań władz zaborczych Kolberg opierał swoje badania na gościnie u zaufanych rodzin ziemiańskich, stanowiących rodzaj „stacji badawczych”. Część materiałów zebranych przez Kolberga pochodzi od osób pochodzących z daleka, które akurat przebywały w miejscu pobytu folklorysty.

Podróże i miejsca pobytu

Dokładne daty i miejsca podróży Kolberga nie są znane, a tym bardziej niewiadomą jest, w czasie których z nich zbierał materiały etnograficzne. Wykaz udokumentowanych miejsc pobytu jest jednak pomocny w ustaleniu potencjalnych lokalizacji, w których mógł czerpać informacje, lub otrzymać je od innych osób ówcześnie zajmujących się folklorem.

W roku 1960 utworzona została przy Polskim Towarzystwie Ludoznawczym Redakcja „Dzieł wszystkich” Oskara Kolberga (DWOK), działająca początkowo we Wrocławiu. W roku 1962 prace przeniesiono do Poznania, a kierownictwo nad nimi objął prof. Józef Burszta (do 1987; następnie zespołem kierował prof. Bogusław Linette). Celem Redakcji, zatrudniającej zespół specjalistów – filologów, muzykologów i etnologów – była publikacja spuścizny Kolberga. W wyniku przekształceń gospodarczych i zmian form finansowania w roku 1998 Redakcję przekształcono w niezależny Instytut im. Oskara Kolberga.

Od początku prac nad wydaniem spuścizny Oskara Kolberga czuwa Rada Naukowa. Jej pierwszym przewodniczącym był prof. Julian Krzyżanowski, następnie, po jego śmierci w 1976 r., stanowisko to objął prof. Gerard Labuda, a obecnie Radzie przewodniczy prof. Aleksander Posern-Zieliński.

Osobny artykuł: Lud. Jego zwyczaje...

Pomimo że Oskar Kolberg poświęcił się etnografii, pozostawił po sobie spory dorobek kompozytorski. Jego spuścizna muzyczna to utwory na fortepian (głównie formy taneczne – polonezy, polki, kujawiaki, mazurki, obertasy, ale także np. etiudy, formy sonatowe, marszowe i rapsodyczne), pieśni i utwory sceniczne. Twórczość ta, czerpiąca inspiracje z muzyki ludowej, należy do romantycznego nurtu muzyki narodowej. Posiada ona ponadto pewne cechy stylu brillant. Kolberg debiutował jako kompozytor w roku 1836, kiedy to ukazała się drukiem jego pierwsza pieśń, Talizman. Kolejne jego utwory (m.in. pieśni, kompozycje fortepianowe i wersja fortepianowa opery sielskiej Król pasterzy) publikowane były przede wszystkim w latach 1840–1860, jednak należy zaznaczyć, że wiele utworów pozostawił on po sobie wyłącznie w postaci rękopisów. Cały dorobek kompozytorski Oskara Kolberga został wydany drukiem dopiero pod koniec XX w. w ramach edycji „Dzieł wszystkich” (jako Kompozycje wokalno-instrumentalne oraz Kompozycje fortepianowe – DWOK t. 68 i 69).

Do najbardziej znanych i najczęściej cytowanych utworów Oskara Kolberga należą kompozycje sceniczne, szczególnie wspomniana opera sielska Król pasterzy z librettem Teofila Lenartowicza, wystawiona w Warszawie w 1859 roku, która jako jedyna została zinstrumentowana oraz opublikowana w wersji fortepianowej, przeznaczonej do wykonywania przez małe zespoły amatorskie. Mimo popularności utwór został dość chłodno przyjęty przez współczesnych kompozytorowi krytyków. Szczególnym ich uznaniem cieszyły się za to kompozycje fortepianowe Kolberga, zwłaszcza tańce: mazury, obertasy czy kujawiaki.

Kompozycje Oskara Kolberga

Wydane drukiem za życia kompozytora

Pieśni na głos i fortepian

• Talizman. Ballada. „Pamiętnik Muzyczny Warszawski” 1836 nr 6.
• Pod twym okienkiem (sł. J. Heppen). Warszawa, Bernstein, Lit. J.V. Fleck, 1855.
• Trzy pieśni J.B. Zaleskiego ułożył do śpiewu O. Kolberg: „Rojenia wiosenne”, „Młodo zaswatana”, „Śpiew poety”. Warszawa, R. Friedlein, 1857.
• Do dziewczyny (sł. Gustaw Zieliński). „Tygodnik Ilustrowany” 1868 t. 1, nr 24.
• Ułan polski (sł. Edmund Wasilewski). „Echa minionych lat” (z. 1 – słowa, z. 2 – nuty). Lwów, wyd. J. Horoszkiewicz, 1889.

Utwory sceniczne

• Król pasterzy. Opera sielska (lib. T. Lenartowicz). Warszawa, drukarnia W. Otto, 1859-1860.

Kompozycje fortepianowe

• Valse. Warszawa, G. Sennewald, 1836.
• Mazur. Warszawa, H. Hirszel, 1841.
• Dwa Mazury. warszawa, F. Spiess i Sp., 1841.
• Six Polonaises. Op. 1. Berlin, T. Trautwein, 1841.
• Kujawiak. Warszawa, F. Spiess i Sp., 1843.
• Kujawiak. Według znanego tematu gminnego. Warszawa, F. Spiess i Sp., 1843.
• Six Contredanses. Op. 4. Warszawa, F. Spiess i Sp., 1844.
• Mazur. Warszawa, I. Klukowski, 1844.
• Kujawiaki w stylu gminnym [...] (trzy zeszyty). Warszawa, G. Sennewald, F. Spiess, I. Klukowski, 1844-1845.
• Fantasie sur un Thème polonaise [...]. Warszawa, H. Hirszel, 1846.
• Kujawiaki [...] Op. 12. Warszawa, H. Hirszel, 1846.
• Mazourkas [...] Op. 8. Warszawa, F. Spiess a. Co., 1847.
• Deux Valses. Op. 9. Warszawa, F. Spiess a. Co., 1847.
• Trois Etudes. Op. 14. Warszawa, F. Spiess a. Co., 1848.
• Deux Etudes. Op. 20. Warszawa, F. Spiess a. Co., 1848.
• Sześć Kujawiaków. Op. 19. Warszawa, I. Klukowski, 1850.
• Dwa Mazury Op. 22. Warszawa, H. Hirszel, 1850.
• Grande Marche. Op. 21. Warszawa, G. Sennewald, 1856.
• Polka. Warszawa, R. Friedlein, 1859.
• Mazur. Warszawa, A. Dzwonkowski i Sp., 1861.
• Nasze Sioła. Kujawiaki, czyli Obertasy. Warszawa, A. Dzwonkowski, 1861.
• Grande Valse Brillante. Op. 23. Warszawa, A. Dzwonkowski, 1861.
• Mazur. „Tygodnik Ilustrowany” 1867 T. XVI, nr 431.
• Polka. „Tygodnik Ilustrowany” 1868, t. 1, nr 8.
• Mazourkas et autres danses. Poznań, M. Leiteber a. Co., 1876.
• Mazur. „Tygodnik Ilustrowany” 1889 nr 332.

Zachowane jako rękopisy

Pieśni na głos i fortepian

• Gdy na górach świta dzionek (sł. J.B. Zaleski).
• Dumny kochanek: Wszak powieka moja sucha (sł. K. Zakrzewski).
• Krakowiak: Gdybyś Ty była moja.
• Dumka: Przygniótł chęci ciężar losu (sł. T. Lenartowicz).
• Co mi tam: Dawno ze snu myśl wybita (sł. J.B. Zaleski).
• Jaskółka: Kiedyż, kiedyż jaskółeczko (sł. S. Pruszakowa).
• Kochanka do gwiazdy: Złotowłosa gwiazdo miła (sł. S. Witwicki).
• On zginął: Ogrody wonią, błyszczy kalina (sł. J. Heppen).
• On zginął: Choć wszystko z wiosną kwitnąć zaczyna (sł. J. Heppen).
• Przyczyna: Mówię ci grzecznie i skromnie (sł. S. Witwicki).
• Westchnienie za rodzinną chatką: Darmo błądzę oczyma (sł. J.B. Zaleski).
• Wiosna: Błyszczą krople rosy (sł. S. Witwicki).
• Wyjazd: Smutno niańki ci śpiewały (sł. S. Witwicki).
• Zakochana: Wiatr szeleści po topoli (sł. J.B. Zaleski).
• Piszczałeczka jedyna.
• Kukułeczko moja siwa.

Pieśni chóralne

• Psalm 85. Nakłoń ucha Twego, Panie.
• Do smutnego przyjaciela: Bracie mój młody (sł. S. Witwicki).
• Utwór bez tytułu.

Utwory sceniczne

• Scena w karczmie, czyli powrót Janka. Opera w jednym akcie (lib. J.K. Gregorowicz).
• Pielgrzymka do Częstochowy (lib. O. Kolberg wg S. Pruszakowej).
• Wiesław (lib. S. Pruszakowa wg K. Brodzińskiego).

Kompozycje fortepianowe

• Mazurka F-dur.
• Mazur B-dur.
• Mazurka As-dur.
• Mazurka A-dur.
• Mazur D-dur.
• Wielki mazur fantastyczny D-dur.
• Mazur As-dur.
• Obertas D-dur.
• Wiatrak. Perpetuum mobile D-dur.
• Valse As-dur.
• Valse G-dur.
• Valse B-dur.
• Grande Sonate Es-dur.
• Variationes brillantes G-dur (utwór niekompletny).
• Marcia A-dur.
• 7 utworów bez tytułów.

Z okazji 200. rocznicy urodzin wybitnego etnografa i kompozytora, uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, rok 2014 został ogłoszony Rokiem Oskara Kolberga. Zaplanowano realizację licznych działań koncertowych, edukacyjnych, wydawniczych i promocyjnych, takich jak stworzenie strony internetowej poświęconej Kolbergowi, digitalizacja i udostępnienie rękopisów oraz wydanych dzieł etnografa, renowacja nagrobka na cmentarzu Rakowickim, odsłonięcie ławeczki pomnikowej w rodzinnej Przysusze i wiele innych.

• Antyborzec E.: Monografie regionalne Oskara Kolberga. Założenia i realizacja, Poznań, Instytut im. Oskara Kolberga 2015.
• Bielawski L., Dadak-Kozicka K., Lesień-Płachecka K. (red.): Oskar Kolberg. Prekursor antropologii kultury, Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk 1995.
• Elżbieta Dziębowska (red.): Encyklopedia muzyczna PWM, tom KLŁ, Kraków: PWM 1997.
• Górski R.: Oskar Kolberg. Zarys życia i działalności, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1974.
• Karolina Grodziska-Ożóg: Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803-1939). Wyd. II. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1987.
• Kapełuś H., Krzyżanowski J. (red.): Dzieje folklorystyki polskiej 1864-1918, Warszawa 1982.
• Kolberg O.: DWOK tom 66. Korespondencja Oskara Kolberga cz. III, Wrocław-Poznań 1969.
• Kolberg O.: DWOK tom 68. Kompozycje wokalno-instrumentalne, Poznań 1990.
• Kolberg O.: DWOK tom 69. Kompozycje fortepianowe, Poznań 1995.
• Kośka M.: Oskar Kolberg, Warszawa: Wydawnictwo DiG 2000.
• Lam S.: Oskar Kolberg. Żywot i praca. Lwów: Macierz Polska 1914.
• Prokopka M. (red.): Oskary Kolberga, Łomża: Mazowieckie Towarzystwo Kultury im. Stanisława Herbsta 1997.
• Skrukwa A.: Oskar Kolberg 1814-1890, Poznań: Instytut im. Oskara Kolberga 2014.

Źródła internetowe:

• Wykaz „Dzieł wszystkich” Oskara Kolberga, Instytut im. Oskara Kolberga [www.oskarkolberg.pl/index.php/site/dziela] (wgląd: 30.01.2014).

• Muzeum Oskara Kolberga w Przysusze. oskar.kolberg.w.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-09)].
• Muzeum Oskara Kolberga w Przysusze – podstrona Muzeum Wsi Radomskiej. muzeum-radom.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-10)].
• Instytut im. Oskara Kolberga
• Kolekcja prac Oskara Kolberga – wersje cyfrowe ze zbiorów Biblioteki Narodowej (Polona.pl)
• Obchody Roku Oskara Kolberga
• Renata Czyż: Uczeń i mistrz. Relacje Bogumiła Hoffa i Oskara Kolberga w świetle ich korespondencji. „Pamiętnik Cieszyński” 2016, T. 21, s. 67–78
• Oskar Kolberg – twórczość tego autora dostępna w bibliotece cyfrowej International Music Score Library Project