Kruszyniany: Wieś w województwie podlaskim

Kruszyniany

wieś
Główna ulica Kruszynian
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	sokólski
Gmina	Krynki
Wysokość	138–157 m n.p.m.
Liczba ludności (2011)	83
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	16-120
Tablice rejestracyjne	BSK
SIMC	0032649
Położenie na mapie gminy Krynki Kruszyniany
Położenie na mapie Polski Kruszyniany
Położenie na mapie województwa podlaskiego Kruszyniany
Położenie na mapie powiatu sokólskiego Kruszyniany
53°10′38″N 23°48′45″E/53,177222 23,812500
Multimedia w Wiki Commons

Wieś położona w pobliżu rzeki Nietupy na skraju znajdujących się nad nią łąk, lasów oraz wzniesień (rozciągających się w kierunku pd.-wsch. od wsi) dochodzących do 161 m n.p.m. Kruszyniany leżą na historycznej Grodzieńszczyźnie, położone były w powiecie grodzieńskim województwa trockiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, na obszarze ekonomii grodzieńskiej.

Wieś została założona prawdopodobnie w wieku XVII. W dniu 12 marca 1679 Jan III Sobieski nadał Tatarom m.in. Kruszyniany oraz pobliskie wsie Nietupa, Łużany, jak też część Poniatowicz. Osadzeni muzułmanie, zwani Lipkami, walczyli po stronie Polski w wojnie z Turkami. W Kruszynianach (obok ok. 45 innych rodzin) osiadł na stałe płk Samuel Murza Krzeczowski, który uratował życie królowi w bitwie pod Parkanami. W drodze na sejm do Grodna król zatrzymał się u Krzeczowskiego. Kruszyniany stanowiły duży ośrodek muzułmański. Tutaj sporządzano dzieła o treści religijno-obyczajowej tzw. kitaby. Jeden z nich powstał w 1792 dzięki kopiście Jusufowi Heliaszewiczowi.

 

 

W 1915 r. w związku z wybuchem I wojny światowej i niepowodzeniami Armii Imperium Rosyjskiego na froncie wschodnim większość ludności prawosławnej i tatarskiej Kruszynian masowo ewakuowała się w czasie bieżeństwa w głąb Rosji, gdzie przebywała na wygnaniu parę lat. Powroty do wsi rozpoczęły się po 1918 r., czyli po wybuchu rewolucji październikowej, i trwały z różną intensywnością przez następne dziesięciolecie. Znaczna część mieszkańców Kruszynian nie powróciła jednak z Rosji.

Według Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku, wieś Kruszyniany liczyła 54 domostwa i 364 mieszkańców. Miejscowość zamieszkiwana była wówczas przez wiernych 4 wyznań monoteistycznych. Najwięcej mieszkańców w liczbie 170 zadeklarowało wyznanie prawosławne, 141 zadeklarowało wyznanie rzymskokatolickie, 32 wyznanie mahometańskie, a pozostałych 21 zgłosiło wyznanie mojżeszowe. Ponadto Kruszyniany zamieszkiwane były przez przedstawicieli trzech narodowości. Większość mieszkańców w liczbie 201 zgłosiła polską przynależność narodową, 142 zadeklarowało białoruską przynależność narodową, a pozostałe 21 narodowość żydowską. W owym czasie miejscowość znajdowała się w gminie Hołynka w powiecie grodzieńskim.

Po II wojnie światowej lokalną wspólnotę muzułmańską zasilili repatrianci muzułmańscy z terenów Białoruskiej SRR.^{[potrzebny przypis]}

 

W 1980 w Kruszynianach zamieszkiwało 289 osób, z tego 33 wyznania muzułmańskiego, reszta wyznania prawosławnego (we wsi znajduje się parafia prawosławna) i rzymskokatolickiego (wierni tej denominacji należą do parafii w Krynkach). Mieszkańcy wsi posługiwali się wówczas dialektem języka białoruskiego zwanym przez nich językiem prostym. Do dzisiaj mieszka tutaj niewielka mniejszość tatarska.

W Kruszynianach znajdowała się strażnica WOP.

W latach 1954–1959 wieś należała i była siedzibą władz gromady Kruszyniany, po jej zniesieniu w gromadzie Górka. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa białostockiego.

W nocy z 28/29 czerwca 2014 r. zarówno meczet w Kruszynianach jak i miejscowy cmentarz muzułmański padły ofiarą aktu wandalizmu i profanacji. Na zabytkowych ścianach świątyni oraz na blisko 30 nagrobkach wymalowano sprejem symbole polski walczącej oraz rysunki świni, zwierzęcia uważanego w islamie za nieczyste. Oburzyło to mieszkańców wsi, którzy pomimo dzielących ich różnic narodowościowo-religijnych natychmiast przystąpili do odnowy zdemolowanych obiektów. W maju 2015 r. prokuratura umorzyła śledztwo w tej sprawie z powodu niewykrycia sprawców.

Ochronie zabytkowych Kruszynian ma służyć park krajobrazowy dorzecza Świsłoczy.

W związku z kryzysem migracyjnym na granicy z Białorusią, jaki nastąpił w połowie 2021 r., miejscowość i okolice objęte zostały stanem wyjątkowym.

 

 

• Układ przestrzenny wsi, XVII, nr rej.478 z 17.12.1979
• Drewniany meczet muzułmański z końca XVIII wieku (jeden z dwóch najstarszych w Polsce), nr rej.:A-62 z 3.11.1960
• Cmentarz muzułmański – mizar (najstarsze nagrobki z końca XVIII wieku), 2 poł. XVII, nr rej.:A-63 z 31.12.1986.

• Parafialna cerkiew prawosławna pod wezwaniem św. Anny – murowana, wzniesiona w latach 1984–1985 na cmentarzu prawosławnym w miejscu drewnianej cerkwi z 1829 r., która spłonęła w 1983
• Cmentarz prawosławny założony w XVIII w.

• Szlak ekumeniczny wokół zalewu Ozierany, zbudowany w 2006 roku – ma początek i koniec w Kruszynianach
• Rezerwat Nietupa, zwany potocznie „Czarny Roh” („Czarny Róg”)
• Liczne punkty widokowe, m.in. Kosmata Góra
• Na terenie wsi zlokalizowane są restauracje z regionalnym tatarskim jedzeniem

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Kruszyniany

• Kruszyniany na atrakcjepodlasia.pl
• Tatarska wieś na końcu świata - Kruszyniany. "Tu pomaga się sąsiadom bez względu na wyznanie" na national-geographic.pl
• Meczet w Kruszynianach – 360° na kruszyniany.com.pl