Budzyń: Miasto w województwie wielkopolskim

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Budzyń w innych znaczeniach tego słowa.

Siedziba gminy Budzyń.

Budzyń

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek w Budzyniu
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	chodzieski
Gmina	Budzyń
Prawa miejskie	1458–1934, 2021
Burmistrz	Marcin Sokołowski
Powierzchnia	40,59 km²
Wysokość	100–110 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	4648 115 os./km²
Strefa numeracyjna	67
Kod pocztowy	64-840
Tablice rejestracyjne	PCH
Położenie na mapie gminy Budzyń Budzyń
Położenie na mapie Polski Budzyń
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Budzyń
Położenie na mapie powiatu chodzieskiego Budzyń
52°53′22″N 16°59′19″E/52,889444 16,988611
TERC (TERYT)	3001024
SIMC	0524393
Multimedia w Wiki Commons
Strona internetowa

Prawa miejskie uzyskał przed rokiem 1458. Pod koniec XVI wieku jako miasto królewskie należące do starostwa rogozińskiego leżało w powiecie poznańskim województwa poznańskiego. 13 czerwca 1934 stracił prawa miejskie. Budzyń odzyskał status miasta 1 stycznia 2021 roku.

1934–1954 siedziba zbiorowej gminy Budzyń, 1954–1972 gromady Budzyń, a od 1973 ponownie gminy Budzyń. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa pilskiego.

Nazwa znana od XV wieku (Budzyn 1435, Budzin 1580) pochodzi od wyrazu budzyń. W słownictwie gwarowym wyraz ten zachował się w znaczeniu: „Lichsza część wsi, lub gorzej zabudowana, przyjmuje czasem pogardliwe miano budzynia”. Niemieckie brzmienia nazwy – „Budsin”.

 

Pierwsza adnotowana wzmianka o Budzyniu pochodzi z 1435 r. Prawa miejskie otrzymał Budzyń przed 1458 r., za panowania Kazimierza Jagiellończyka. Miasto było własnością króla. Prawa miejskie odnowił Władysław IV w 1641 r., potwierdzając jednocześnie wizerunek orła białego i klucza jako herb Budzynia. W starostwie rogozińskim Budzyń był miastem królewskim, a później siedzibą niegrodowego starostwa budzyńskiego.

W 1774 r. został bezprawnie zaanektowany przez Królestwo Prus, co było wykroczeniem poza oficjalne postanowienia rozbiorowe. Pomimo intensywnych procesów germanizacyjnych Polacy stanowili w Budzyniu większość – świadczą o tym spisy ludności z lat 1816, 1831 i 1871.

5 stycznia 1919 r. powstańcy z pobliskiego Rogoźna Wielkopolskiego usunęli z Budzynia administrację pruską. Budzyń stał się miastem strategicznie ważnym dla powstania. 7 lutego udaremniono atak niemiecki na Rogoźno, w czym wydatny udział mieli mieszkańcy Budzynia. 26 kwietnia 1919 r. otrzymali symboliczny klucz do ratusza. Jednakże już 15 lat później mieszkańcy z powodów podatkowych zrezygnowali z praw miejskich. Od tego czasu do ponownego nadania praw miejskich Budzyń był jedną z największych i najprężniejszych gospodarczo wsi w kraju.

W roku 1939 w ramach fizycznej eliminacji inteligencji polskiej Niemcy rozstrzelali na Wzgórzach Morzewskich proboszcza parafii budzyńskiej Stanisława Łakotę i kierownika szkoły w Budzyniu Władysława Kaję.

W 2021 roku Budzyń odzyskał status miasta.

Budzyń jest gminą rolniczą. Z ogólnej powierzchni gminy wynoszącej 20 761 ha, 12 242 ha to użytki rolne stanowiące 58,9%. Dominuje tu chów trzody chlewnej, oprócz tego bydła, owiec, kóz, drobiu mięsnego i niosek. Przeważa tu rolnictwo ekologiczne.

W Budzyniu działa Szkoła Podstawowa im. Powstańców Wielkopolskich.

Od czerwca 2010 odbywa się corocznie w Budzyniu „Lato artystyczne” – impreza zainicjowana przez lokalną bibliotekę publiczną. Ma ona charakter kulturalno-edukacyjny, promuje twórczość artystyczną (rzeźba, malarstwo, muzyka, teatr, literatura, fotografia). W inauguracyjnej edycji udział wziął Lech Konopiński, Jerzy Utkin (poeta z Piły) i Jolanta Nowak-Węklarowa (poetka z Wągrowca).

W 1988 roku otworzono stadion sportowy. Wykorzystywany jest przez BKS „Kłos” oraz SKS.

Ostatnio^[kiedy?] otworzono przy Gimnazjum salę w której mieści się boisko wielofunkcyjne 1 czerwca 2009 roku otworzone zostało boisko wielofunkcyjne koło Szkoły Podstawowej.

Na terenie miasta znajduje się obecnie parafia katolicka pod wezwaniem św. Barbary, do której należą dwa znajdujące się na terenie miejscowości kościoły – św. Barbary i św. Andrzeja Boboli, będący kościołem poewangelickim.

Jedynym czynnym cmentarzem znajdującym się w granicach Budzynia jest cmentarz katolicki założony w 2 poł. XIX wieku, znajdujący się pod opieką konserwatorską.

Najstarszym znanym, nieczynnym już cmentarzem jest cmentarz katolicki usytuowany na wzgórzu zwanym „Okręglik”. Spoczywają na nim pochowani w 1813 roku żołnierze napoleońscy i osoby zmarłe na cholere w II poł XIX wieku. Na wzgórzu znajduje się obecnie kapliczka z posągiem Matki Boskiej. Przy kościele św. Barbary także znajduje się katolicki cmentarz, który objęty jest opieką konserwatorską. Znajdują się na nim nagrobki w kształcie obelisków pochodzące z poł. XIX wieku oraz groby powstańców wielkopolskich z 1919 r.

Przy ulicy Wągrowieckiej znajduje się nieczynny cmentarz ewangelicki, także objęty opieką konserwatorską, z najstarszym nagrobkiem pochodzącym z roku 1896.

W Budzyniu znajdował się także założony około 1700 roku cmentarz żydowski, znajdujący się niegdyś przy Margonińskiej.

• Wiatrak „Partlak”
• Kamień Prezydenta
• Kościół neorenesansowy św. Barbary z 1849 r.
• Kościół poewangelicki św. Andrzeja Boboli z 1881 r.
• Wzgórze „Okręglik” z posągiem N.M.P.
• Kamień upamiętniający zdobycie wozu pancernego

• Budzyń 2(2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 449 .
• Budzyń 1, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 266 .