L’umús es la sisa superiora del sòl creada, entretenguda e modificada per la descomposicion de la matèria organica, subretot per l'accion combinada dels animals, dels bacteris e dels fungis del sòl.
L’umús es una matèria sopla e airada, qu'absorbís e reten plan l'aiga, de pH variable segon que la matèria organica es ligada o non e de minerals, d'aspècte escur (brunenc fins a negre), d’odor caracteristica, variabla segon que s'agís d'una de las nombrosas formas d'umús de bòsc, de prada, o de sòl cultivat.
L'umús es diferent del compòst per son origina naturala, mas partetja amb el fòrça proprietats, coma sa capacitat e restancar l'aiga e los aliments. Dins la partida de la biosfèra qu'es lo sòl, l'umús es la partida biologicament mai activa. Es dins las zonas temperadas qu’es mai abondant, mas recetament se tornèt trobar e s'estudièt una mena d'umús anciana e d'origina umana en Amazonas: la terra preta, o tèrra negra. L'umús es absent dels desèrts e, mai sovent, de tot mitan desprovesit de vegetacion (la nauta montanha, per exemple).
La capacitat d'escambi natural d'un umús ainsi que sa descomposicion lenta dona a las raices de las plantas d'azòt, de fosfòr e totes elements nutritius indispensables a la creissença dels vegetals. Se l'umòs es rebondut per la laurada o asfixiat (inondacion durabla, compression, cobèrt estanc), se degrada e larga de compausats toxics coma lo metan.
Abans que lo microscòpi mòtra en evidéncia lo fach que son de microorganismes e d'invertebrats que produson l'umús, èra consierat coma une substencia quimica inèrta
Umús ven del mot grèc humus designant la « tèrra » es citat per Quint Curdi (sègle I ApC) coma venent d'un mot grèc significant « a tèrra », locatiu d'un substantiu passat d'usatge.
En realitat, lo mot latin humus, coma le mot homo « òme », ven de la raíç indoeuropèa *ghyom- que significava tèrra (cf. J. Picoche 1994, p. 287).
La formacion dels umusses o umificacion es dicha « biogenica », es a dire que l'umús pòt se formar per simple oxidacion de la necromassa en l'abséncia d'organismes vivents mas lo procediment es fòrça mai accelerat quand d'organismes vivents ingerisson la matèria organica o secretan d'enzims que la transforman.
La matèria organica qu'es a la basa de l'umús es d'origina subretot vegetala, puèi microbiana e animala pendnet lo procediment de transformacion, alara que los compausants del sòl prigond son subretot d'origina minerala.
La matèria primièra de l'umús es o la jaça o los residús de cultura, que s'apondon de compausants d'origina animala pausats dins los orizonts superficials (nom donat a la superfícia del sòl pels pedològs) o pujats pels animals escavaires, coma los lombrics. Aquesta matèria evolua mai o mens rapidament (segon las condicions de temperatura, d'umiditat, d'aciditat o la preséncia d'enebitors coma de metals pesucs o toxics) qu'abotís a sa transformacion jos forma de compausats organics complèxes, electronegatius e pro estables. Segon la talha de las moleculas atal produchas, s'agís de compausats insolubles (umins) o de colloïdes (acids umics e acids fulvics) susceptibles de migrar dins los sòls. La preséncia en granda quantitat de cations metallics dins lo sòl coma lo fèrre o lo calci o alara tanben d'argilas insolubiliza los acids umics e fulvics e empacha lor migracion, formant çò que se nomena de sòls bruns. En preséncia de quantitas feblas de cations metallics, la migracion de las moleculas umicas de talha pichona (acids fulvics) mena las feblas quantitats de metals presents dins los orizonts de superfícia, formant çò que se nomena los podzòls. L'activitat de la fauna escavaire (lombics, formigas, termits) contribuís a far contacte rapidament de compauzats umics amb la matèria minerala, empachant atal lor escuratge e donc lor pèrda pels ecosistèmas o los agrosistèmas.
La matèria organica que, se descompausant, produch l'umús es constituida:
Totes aquestes elements son de contunh digerits, desplaçats e mobilizats per una comunautat d'organismes dich detritivòrs, saprofags o saprofits: bacteris, mycotas e invertebrats. En zona freja o continentala, la formacion de l'umús es accererada de prima quand la temperatura puja e que l'umiditat es importanta.
L'umús pòt se cumular e evoluar fòrça lentament jos clima freg, fins a constituir un potz de carbòni, mas en clima caud, pòt se mineralizar plan rapidament e despareisset. Es mai sovent absent dels boscs tropicals, mas l'Òme localement produguèt en Amazonias, a partir de carbon vegetal, un equivalent de l'umús dich Terra preta. De mitans plan particulars pòdon mostrar de comols importants de matèria organica umificada, constituent tant de poses de carbòni: s'agís de las torbièras en clima freg (monts, regions borealas) e d'enòrmes comols observats en bòscs sus "sables blancs" en mitan tropical.
L'umús constituís una sèrva importanta de matèria organica dins lo sòl. Es util per l'agricultor, l'ortalièr o lo forestièr de coneisser la quantitat totala d'umús e sa qualitat. Un dels indicis de sa qualitat es lo rapòrt C/N del sòl. Coma lo carbòni e l'azòt se reciclan pas a la mèsma velocitat un rapòrt C/N bas (10 o mens) indica una bona activitat biologica del sòl, alara qu'un C/N naut (20 o mai) indica un alentiment d'aquesta activitat. L'odor e l'aspècte visual, e tanben l'observacion al microscòpi dels organismes lo compausant ensenhan sus la qualitat de l'umús, atal, d'escasença, que d'analisis de sa composicion quimica. Cal tanben prene en compte de la natura bioquimica dels compausats carbonats: s'obsèrva un diferéncia notabla de la cinetica d'umificacion entre compausats cellulosics e compausats lignificats.
L'umús, al sens quimic del tèrme, es constituida d'umús liure (= matèria organica umificada, non ligada a las argilas o al oxids metallics) e d'umús ligat. L'umús liure es une fraccion leugièra C/N nauta, aisidament biodegradabla (levat dins los sòls fòrça acids o engorgats) e migrant aisidament dins lo perfil dins los sòls pla drenats o quand lo jaç freatic baissa. Quand de procediment de lixiviacion, s'observa un cumul en prigodor de compausats umics non biodegradats, podent formar se complexiant amb de metal avent migrat un nivèl indurat (aliòs). L'umús ligat es l'umús mai estable, aqueste que es mai interessant sus un plan agronomic per sa perennitat e sa capacitat d'escambi cationic ("CEC") e anionic. Son los compausats umics migrants (acids umics e subretot fulvics), solubles o colloïdals, que tintan l'aiga d'una color "tè" dins unas zonas tropicalas o temperadas.
Segon que l'umús foguèt format dins un sòl airat o alara asfixiant, se pòt classificat los umusses en doas categorias.
Umús formats en aerobiòsi:
Umús format en anaerobiòsi:
Se nomena complèxe argiloumic (CAH) o complèxe adsorbant l'associacion colloïdala d'argilas e d'umús. Se trapan dins aqueste cas ambedos a l'estat floculat a la seguida del trabalh de la fauna e dels microorganismes, del sòl. Los lombrics jògan un ròtle essencial dins lor produccion, merce a una capacitat de ligar de moleculas negativament polaritat per un cation bivaléncia (lo calci; Ca2+ mai sovent). Un manca de calci, subretot en mitan acid es font de degradacion (mineralizacion de la matèria organica) d'aqueste complèxe, mas d'autres factors dintran en jòc; sembla per exemple que d'apòrts rics en proteïnas, o los mucus d'unes organismes pòsca tanben tener un ròtle dins la constitucion d'aquestes complèxes que venon estables e gaireben insolubles un còp secats (coma lo ciment quand se polimerizèt), çò qu'explica la resisténcia de l'umús a l'aiga e a l'erosion, e tanben lo manten de son estructura e son excepcionala capillaritat. Aqueste complèxe facilita la penetracion del sòl per las raices e las mycotas, lor provesiment en aiga e sals minerals, l'airacion de lors raices. Condiciona subretot l'aptitud del sòl a gardar l'aiga quand las precipitacions son abondantas e a la tornar quand son de mancar e per consequéncia a provesir las plantas segon lors besonhs, que varian segon los diferentas fasas del cicle vegetatiu.
Aquestes complèxes pòdon mai fixar de metals pesucs o toxics (possiblament radioactius), limitant lor transferiment a las plantas e a l'aiga, e alara a la cadena alimentària.
Los apòrts de biocids, pesticids e engrais pòdon damatjar o tuar los umusses.
La laurada diluís l'umús en aclapament, causant una mineralizacion tròp rapida de la matèria organica e de las pèrdas de sòl qu'atengan mai sovent 10 tonas per an e per ectara en zona temperada (pèrda mejana per exemple mesurada dins lo Bacin de Tubersent dins lo Pas de Calais al començament de las annadas 1980-1990,,) e fins a de centenas de tonas en zona tropicala.
La disparicion de l'umús se traduch tanben per un fenomèn de glacís dels sòls laurats que diminuís fòrça lor capacitat a absorbar l'aiga. Aquesta, polluida pels pesticids e lo tròp de nitrats (responsables de la pullulacion de las algas verdas e de cianobactèris visibles sul sòl) ralolan portant las particulas finas qu'aumentan la turbiditat dels fleuvis e rius.
Ara, existís fòrça metòdes permetent de produire de culturas sens destruire l'umús, coma:
This article uses material from the Wikipedia Occitan article Umús, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Lo contengut es disponible jos licéncia CC BY-SA 4.0 levat mencion contrària. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Occitan (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.