Lo catalan (prononciat /kataˈla/ ⓘ; autonim: català, llengua catalana) es una lenga romanica pròcha de l'occitan parlada per 7,5 milions de personas dins los Païses Catalans, repartidas dins los estats seguents: Espanha, França, Andòrra, e Itàlia (L'Alguer en Sardenha).
En Espanha es lenga cooficiala dins la region de Catalonha, a las illas Balearas e dins lo País Valencian. Se parla tanben dins la comunautat d'Aragon (la Franja de Ponent) e mai dins la comarca del Carxe, situada dins la region de Múrcia).
Català, llengua catalana, valencià | |
Parlat en | Espanha (Aragon, Catalonha, Comunautat Valenciana, El Carxe, Illas Balearas), Andòrra, França (Catalonha Nòrd), Itàlia (L'Alguer) |
---|---|
Region | Euròpa |
Locutors | almens 11,5 milions |
Classament pel nombre de locutors | 74ena |
Classificacion lingüistica | Lengas indoeuropèas |
Estatut oficial | |
Oficial de | Andòrra (oficial) Espanha
|
Acadèmia | Institut d'Estudis Catalans Acadèmia Valenciana de la Lenga |
Còdis lingüistics | |
ISO 639-1 | ca |
ISO 639-2 | cat |
ISO 639-3 | cat |
ISO 639-6 | iren |
Ethnologue | cat |
Glottolog | stan1289 |
Linguasphere | 51-AAA-e |
ASCL | 2301 |
Linguist List | cat |
IETF | ca |
Mapa | |
En França, se parla dins la Catalonha del Nòrd ont a pas cap d'estatut legal. Dins la vila sarda de L'Alguer, 30 000 personas la parlan. Ailà la lenga es protegida e se pòt utilizar publicament mas a pas cap l'estatut de lenga oficiala. En Andòrra es l'unica lenga oficiala.
95% de la populacion dins la region de Catalonha la compren, 80% la pòt parlar e es la lenga mairala de 55% dels catalans.
Almens ja dempuèi lo sègle xiv, la lenga recep tanben, entre d'autres, lo nom de valencian, denominacion emplegada sustot al País Valencian. A l'ora d'ara e per evitar los conflictes qu'aiçò pòt crear coma arma politica per afeblir la lenga, l'AVL es arribat a la conclusion, lo 9 de febrièr de 2005 que: "Es un fach qu'en Espanha i a doas denominacions egalament legalas per designar aquela lenga: la de valencian, establida dins l'Estatut d'Autonomia de la Comunitat Valenciana, e la de catalan, reconeguda dins los Estatuts d'Autonomia de Catalonha e las Illas Balearas".
En Catalonha del Nòrd, lo catalan es estat reconegut coma lenga del departament, amassa amb lo francés, lo 10 de decembre de 2007 pel Conselh General dels Pirenèus Orientals mejançant la Carta en favor del catalan. Val a dire qu'aquesta decision compòrta pas cap de consequéncia ni mai cap de valor legala dins l'encastre de l'estat francés.
Lo catalan a una classificacion fòrça complicada, car parteja fòrça caracteristicas amb lo castelhan (iberoromania) e lo francés (galloromania), e es la lenga mai prèpa de l'occitan. E es per aquò que, segon la font que se consulta, lo classament se pòt decantar cap a una banda o cap a l'autra.
Segon l'Ethnologue, lo sieu classament es lo seguent:
En efièch, en comparar las divèrsas lengas romanicas, lo catalan s'es sovent considerat coma una lenga pont o de transicion amb las lengas iberoromanicas e las galloromanicas, posicion qu'implica sovent cèrtas connotacions de lenga mendre. Mai recentament, a causa de la granda similitud qu'a amb l'occitan, se tend a considerar que forma amassa amb l'occitan una branca occitanoromanica de las lengas neolatinas.
Lo catalan a de caracteristicas lingüisticas que lo fan diferent de las lengas romanicas de l'environ e se faguèron pròprias amb l'evolucion locala e peculiara del latin vulgar fins al que coneissèm uèi coma catalan. Los traches seguents que mostram son qualques unas de las mutacions del latin que se son anats en produsent pendent la consolidacion del catalan, e mai se mostram tanben d'autras traches generals.
Lo lexic basic catalan sembla demostrar mai d'afinitats amb lo grop dich galloromanic qu'amb l'iberoromanic. Aquelas semblanças se fan pus evidentas amb l'occitan (metrem dejós d'exemples en lengadocian).
Lo sistèma d'escritura presenta tanben cèrts traches particulars. Lo catalan presenta una caracteristica unica, l'escritura de la -l- geminada: -l·l- (coma intel·ligent). L'autre trach especial del catalan es la -ny- [ɲ] que se retròba solament de manièra generala en ongrés e divèrsas lengas africanas. Conven tanben de mencionar la grafia -ig ([ʧ], quand i a abans una vocala, [iʧ], quand i a abans una consonanta) representada dins pauques mots (cossí faig, maig, mig, puig, raig, Reig, roig, vaig, veig) o la representacion amb t+consonant las consonantas doblas en: tm, tn, tl i tll e l'africament en: ts, tz, tg i tj (setmana, cotna, Betlem, bitllet, potser, dotze, jutge, platja).
En 1861, Manuel Milà i Fontanals prepausèt una division del catalan en dos grands blòcs dialectals: catalan oriental e catalan occidental.
I a pas una linha precisa que dividisca ambedós blòcs, estent que i a totjorn una zòna de transicion fòrça ampla entre cada parelh de dialèctes, a l'excepcion de las Illas (e mai se i a cèrts traches valencians en eivissenc) e a l'Alguer. Las diferéncias mai notablas entre los dos blòcs son:
Aital tanben, cap dialècte es entièrament omogenèu: tot dialècte se pòt sosdevesir en fòrça sosdialèctes. Lo catalan se dividís en dos blòcs dialectals e aquestes en divèrses dialèctes:
Catalan occidental
| Catalan oriental
|
Existisson dos estandards principals per la lenga catalana, lo regulat per l'Institut d'Estudis Catalans, l'estandard general, en avent coma centre l'ortografia establida per Pompeu Fabra mas amb los traches gramaticals e ortografics caracteristics del catalan central pas influenciats pel castelhan, e lo regulat per l'Acadèmia Valenciana de la Lenga, estandard de domeni restringit, centrat en l'estandardizacion del valencian en prenent coma basa las Nòrmas de Castelló, valent a dire l'ortografia de Pompeu Fabra totun mai adaptada a la pronóncia del catalan occidental e als traches que caracterizan los dialèctes valencians.
L'estandard de l'IEC, en mai d'aver coma basa los traches del catalan central, pren tanben traches d'autres dialèctes en los considerant coma estandard. Totun, la diferéncia pus notabla de totes dos estandards es l'accentuacion de fòrça "e" tonicas, per exemple: (dins los mots francés, anglés, cafè, conéisser e compren) francès o anglès (IEC) - francés o anglés (AVL), cafè (IEC) - café (AVL), conèixer (IEC) - conéixer, comprèn (IEC) - comprén (AVL). Aiçò es a causa de la prononciacion diferenta de qualques "e" tonicas, mai que mai las Ē ("e" longas) e las Ǐ ("i" de brèus) tonicas del latin, en ambedós blòcs del catalan, ont al blòc oriental se pronóncia [ɛ] a l'occidental se pronóncia [e]. Malgrat aquò, l'estandard de l'AVL manten l'accent grèu "è", sens se prononciar dobèrt al blòc occidental, en qualques mots cossí son: què, València, èter, sèsam, sèrie i època.
I a tanben d'autras divergéncias coma l'usatge de tl en qualques mots per l'AVL allòc de tll coma en ametla/ametlla, espatla/espatlla o butla/butlla, l'usatge dels determinants demonstratius elidits (este, eixe) a l'aital coma los refortilhats (aquest, aqueix) o l'usatge de fòrça formas verbalas comunas en valencian, e fòrça estendudas pel blòc occidental, coma las formas del subjontiu o l'escritura dels incoatius tant en -ix- cossí en -eix- o l'usatge preferencial del morfema -e de la 1a persona singulara del present d'indicatiu.
A las Illas Balearas s'emplega l'estandard de l'IEC adaptat al marc dialectal balear per la seccion filologica de l'Universitat de las Illas Balearas, l'organ consultatiu del Govèrn Balear. D'aquesta manièra, per exemple, l'IEC indica que tant corrècte es escriure "cantam" cossí "cantem" e l'Universitat determina que la forma preferenciala dins las Illas li cal èsser "cantam" quitament en domenis formals. Un autre trach de l'estandard balear es l'escritura de la 1a persona del singular del present d'indicatiu, ont i a pas desinéncia: "jo cant", "jo tem", jo "dorm".
A l'Alguer, l'IEC a adaptat l'estandard a la varietat algueresa. En aqueste estandard s'i pòt trobar, entre d'autras caracteristicas, l'article lo d'usatge general, possessius especials la mia, lo sou/la sua, lo tou/la tua, etc., usatge de la -v- a l'imperfach a totas las conjugasons: cantava, creixiva, llegiva; usatge de fòrça mots arcaïcs dins la rèsta del domeni mai d'usatge fòrça corrent a l'alguerés: manco per menys, calqui u per algú, qual/quala per quin/quina, etc. e d'adaptacions dels pronòms flacs.
La caracteristica sociolingüistica mai destacada del catalan es qu'en totes los territòris ont se parla se tròba en situacion de bilingüisme social: amb lo francés en Catalonha del Nòrd, amb l'italian (puslèu qu'amb lo sarde) a L'Alguer, e amb lo castelhan dins la rèsta de son domeni lingüistic, en i comprenent Andòrra, ont se parla tanben francés e espanhòl.
En Catalonha lo factor pus important del bilingüisme social es l'immigracion dempuèi la rèsta d'Espanha. Òm a calculat que, sens migracions, la populacion de Catalonha seriá passada d'aperaquí 2 milions de personas en 1900 a 2,4 en 2001, allòc dels mai de 6,1 milions censats dins aquesta data (e que son mai de 7 milions en 2008); es a dire, la populacion sens migracion seriá estada 39% de la reala. Lo percentatge de locutors de catalan coma primièra lenga en Catalonha èra en 2003 de 40,4%, mai 4,6% de bilingües, la que causa voldriá dire qu'en fach lo catalan avança coma lenga mairala, e mai se de manièra lenta, allòc d'anar enrè coma al País Valencian o en Rosselhon. Una autra chifra que confirma aiçò es que las personas qu'an lo catalan per lenga d'identificacion (48,8%, 50,5% amb bilingües) supèran clarament los que l'an per lenga iniciala (40,4%, 43,7% amb bilingües).
A la part del País Valencian ont es lenga pròpria, existís un procès de substitucion lingüistica del catalan (o valencian) pel castelhan. Aquel procès s'es gaireben completat del tot dins la vila d'Alacant e es fòrça avançat a la de Valéncia, malgrat qu'es pas encara importanta dins los airals rurals. Fins a una epòca recenta, fòrça locutors èran en situacion près de la diglossia, causa que vòl dire qu'emplegavan lo catalan solament en situacions informalas, del temps qu'a las situacions institucionalizadas emplegavan exclusivament lo castelhan.
De mai de mai, i a agut una immigracion considerabla dempuèi la rèsta d'Espanha e de païses d'America Latina, causa qu'a contribuit a la predominança estatistica del castelhan al País Valencian.
Lo cas balear es semblable al de Catalonha, tanben aicí lo factor principal en l'expansion del castelhan es estat l'immigracion, en una mesura fòrça mai granda que la substitucion lingüistica.
En Catalonha del Nòrd, coma en la màger part de França, lo procès de substitucion lingüistica de la lenga locala pel francés es fòrça avançat , amb lo classic patron que la lenga càmbia primièr dins las vilas e sonque après al camp.
This article uses material from the Wikipedia Occitan article Catalan, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Lo contengut es disponible jos licéncia CC BY-SA 4.0 levat mencion contrària. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Occitan (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.