Léngoa Emiliànn-A: Léngoa romànza

Insémme a-a léngoa romagnòlla a fórma o continuum emiliàn-romagnòllo.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Emiliàn Emiliân, Emijan, Emigliàn
Pronónçia	/emiˈʎaːŋ/
Parlòu in	Itàlia
Regioîn	Emilia-Romagna Lombardïa Piemonte Toscann-a Venneto Liguria
Parlànti
Totâle	1.300.000 (2006)
Clasificaçión
Filogénezi	Léngoe indoeoropêe  Itàliche   Romànze    Romànze òcidentâli     Gàllo-itàliche      Emiliàn-romagnòllo       Emiliàn
Còdici de clasificaçión
ISO 639-3	egl (EN)
Glottolog	emil1241 (EN)
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Tótt i èser umàn i nâsen lébber e prezîṡ in dgnitè e dirétt. I an la raṡån e la cusiänza e i s an da cunpurtèr ón con cl èter cunpâgna di bón fradî. (Bolognéize) Tùt i stiàn i'nàs ləbar a cumpàign in tla dignità a dirət. I'gh'à la rasòn a'al giudesi a i'gh'à da cumpurtèrars l'un l'etar cuma di fradïe. (Comachiéize) Tuti j'èsër umaŋ i'nàs libër e cumpagn in dignità e dirit. Lór i'gh'à scrimia e cusiéŋza et i'gh'à ad purtàrës tra ad lór cmè fradié. (Feraréize) Tótt i cristiàn i nàsen lébber e cumpàgn in dignitê e dirétt. I én dutèdi ed ragiòun e d'cusèinsa e i gh'àn da cumpurtères l'un vérs cl'èter in cum s'i fóssen fradèl. (Modenéize) Tut i èsar umaṅ i nàsan lìbar, cumpàgn in di dirìt e dégn a la stésa manéra. I gh'àṅ la raśòṅ e 'l giudìsi e i gh'aṅ da cumpurtàr-as da fradèi 'l un cun c'l àtar. (Mirandoléize) Tót al cheriatûri umâni e nâsen lébri e cumpâgn in dignitê e dirét. Chilòur j'în pruvésti ed cunisiòun e'd cunsînsia, e e gh'ân da cumpurtêres ciaschedóna vêrs cl'êtra cun ûn sentimèint ed fradlânsa. (Regiàn) Tütt i omm e il donn i nassan libbar e cumpagn in dignitä e diritt. Tütt i g'han la ragion e la cusciinsa e i g'han da cumpurtäs voin cun l'ätar cmé sa i fissan fradei. (Piaxentìn) Tüt i òm i e don i nàsa lìbar e cõmpàgn in dignitè e dirìt. Tüt i gh'hàn ra raśòn e ra cuscénsa e i gh'hàn da cõmpurtès vün cón ètõr cmé s' i fìsa fradèi. (Bobiéize) Tüt i om i nassän libär e istess int la dignità e int i dirit. A i hen dutaa dla ragió e dla cusiensä e i g'han d'agir vün vers l'altär cou spirit di fradé. (Otrapadàn) Tüt i om i nassän libär e istess int ra dignità e int i dirit. A i són dutaa dra ragióu e dra cusiensä e i g'han d'agir jön vers l'atär cou spirit di fradé. (Tortonéize)
Difuxón de l'Emigliàn.

Scibén che no gh'é 'na séncia koiné emiliànn-a, da-i stùddi ciù recénti s'é descovèrto l'existénsa de numerôze koiné picìnn-e, che se són svilupæ d'in gîo a-e çitæ ò inte çèrte àrie. No gh'é mànco 'na grafîa comùnn-a, co-i vàrri tèsti scrîti, a stànpa ò in sciâ Ræ, ch'adêuvian di scistêmi provinciâli pigiæ da vocabolâi ò âtre òpere di sécoli XVIII e XIX.

A léngoa emiliànn-a a no gh'à di confìn goæi ciæe co-e âtre léngoe gàllo-itàliche, spécce pi-â fonética e o léscico. Defæti, o contiuum dialetâle emiliàn o se spànde de la di confìn aministratîvi de l'Emìlia-Romàgna, mescciàndose co-i parlæ de regioìn da-arénte co-a creaçión de zöne tranxiçión dónde gh'é di caràteri pigiæ da ciù léngoe.

Óltre a-a regioìn stòrica de l'Emìlia, pægia ciù ò mêno a-e provìnse de Piaxénsa, Pàrma, Réggio Emìlia, Mòdena, Ferâra e a quélla de Bològna scìnn-a-o sciùmme Silâro (dónde coménsa a Romàgna), e variêtæ de tîpo emiliàn se trêuvan inte di pàixi a nòrd do Pò ascì. In sciâ zìnn-a de mancìnn-a do sciùmme són parlæ inta zöna da provìnsa de Rovîgo conosciûa into pasòu cómme a Transpadànn-a Feraréize (ligâ a l'Emìlia scìnn-a-o Congrèsso de Viénna), inta ciù pàrte da provìnsa de Màntova, inte l'estremitæ de sùd-èst de quélla de Cremónn-a (d'in gîo a-o Cazâ Magiô) e inta çitæ de Pavîa, pasàndo tórna o Pò inta regioìn de l'Otrapò Pavéize. A ògni mòddo a poxiçión lengoìstica do pavéize de çitæ a l'é ancón contestâ, vegnìndo de vòtte mìsso insémme a l'otrapadàn sott'a-o nómme de pavéize-vogheréize, fêua che pi-â pàrte ciù a nòrd da provìnsa de Pavîa, pasòu Beregoàrdo e Landriàn, dónde o parlâ o l'é de segûo lonbàrdo. Defæti, o pavéize parlòu a-a giornâ d'ancheu o l'é de lóngo ciù infloensòu da-o milanéize, vegnìndo da çèrti studiôxi agregòu a-o lonbàrdo de ponénte méntre, za inte l'Etæ de Mêzo e in de òpere clàsciche comm'o stùdio do Bernardino Biondelli, da âtri lengoìsti o l'é conscideròu cómme 'n parlâ de tîpo emiliàn. Prezénpio o Giovan Battista Pellegrini inta sò Carta dei dialetti d'Italia do 1977 o l'à indicòu o pavéize-vogheréize cómme 'na variànte emiliànn-a de tranxiçión. A ògni mòddo, scibén che mêno marcòu, o continuum emiliàn o s'esténde ancón ciù ponénte de l'Otrapò Pavéize, scìnn-a-a provìnsa de Lusciàndria, co-o tîpo piemontéize in sénso stréito ch'o doviéiva comensâ sôlo da-a zìnn-a de mancìnn-a do sciùmme Scréivia.

Vèrso sùd, pasòu o setô ciù de ponénte dónde gh'é di pàixi de léngoa lìgure inte èrte valàdde de provìnse de Piaxénsa e de Pàrma, l'emiliàn o pàssa i Apenìn pe arivâ inta Lunigiànn-a, dond'o l'é parlàu scìnn-a-a çitæ de Caræa e a di pàixi de montàgna inte provìnse de Lùcca e de Pistöia. Gh'é scìnn-a di studiôxi ch'àn conscideròu o parlâ de Màssa cómme de tîpo emiliàn lê ascì, a despêto da sò fórte toscanizaçión.

I parlæ do grùppo emiliàn gh'àn di træti comùn co-e âtre léngoe de tîpo gàllo-itàlico, cómme prezénpio:

• a chéita de vocâle, se a-a fìn de pòule, despæge da-a a, fòscia pasàndo pe 'na fâze de tranxiçión ch'a prevedéiva l'ûzo do scevâ inte sta poxiçión chi e dónca 'n alongaménto fonético da vocâle de prìmma, ch'a peu conplicâse: prezénpio, o bolognéize mèder (moæ), dutåur (dotô), âlber (èrbo).
• l'existénsa de 'n scistêma de particélle proclìtiche sogetîve, ò clìtichi sogètto, ch'a l'aconpàgna o vèrbo: prezénpio, o piaxentìn lü al canta, lur i cantan (lê a cànta, lô càntan) e o modenéize me a sun andèe (mi són anæto).
• l'ûzo de fórme pronominâli àtone dòppo a-o vèrbo, segóndo o fenómeno de l'inversción, pi-â formaçión da fórma interogatîva cómme into françéize, co-ina pràtica che into zenéize a l'é chéita a-a fìn do sécolo XVIII: prezénpio, o bolognéize a sån - såggna? (mi són - són mi?), o piaxentìn a buùm - buùmia? (bevémmo - bevémmo?) e o mirandoléize at magn - magn-at? (ti ti màngi - ti màngi ti?)
• a prezénsa de vocâle sciâtæ tìpiche de léngoe romànze de ponénte. Into cararéize e inte l'emiliàn de ponénte ghe n'é quàttro (ä [æ], ü [y], ö [ø], å [α]), o piaxentìn o gh'à de ciù a ë (semimùtta, scìmile a-a coscì dîta "tèrsa vocâle piemontéize", a [ə]), o bolognéize sôlo a ä e a å, e o modenéize sôlo unn-a. Prezénpio o piaxentìn lümäga, "lumàssa", in bolognéize o vên lumèga.
• a prezénsa di soìn nazâli alviolâri, into bolognéize scrîti co-o ségno ṅ ò sôlo con n se a-a fìn de 'na pòula e prezénpio galéṅna "galìnn-a" e cuṡén "côxo", ò nazâli velæ cómme into mirandoléize mujàm "mòula", bòn "bón" o finàl "finâle".
• a formaçión do plurâle co-în'alternànsa vocàlica tìpica de çèrte variànte: prezénpio into bolognéize żnòc' - żnûc', "zenóggio" - "zenógge".
• a prezénsa de galicîximi in comùn co-o françéize e o spagnòllo: prezénpio o piaxentìn me/mi sum (a) dré a parlä, "mi són aprêuvo/derê a parlâ".
• a chéita de vocâle àtone intèrne a scìlabe de fìn de pòula se prìmma de 'n tèrmine ch'o coménsa pe vocâle: prezénpio o mirandoléize I vènan da cla banda chè (vêgnan da sta bànda chi) → I vèn'n a cà (vêgnan a câza); A gh'ò sédas pui (gh'ò sézze polàstri) → A gh'ò séd'ś an (gh'ò sezz'ànni) ma → A gh'ò daśdòt an (gh'ò dixeutt'ànni).

Pe de ciù, inte 'n mòddo ciù marcòu de âtre léngoe gàllo-itàliche gh'é:

• pérdia de tón de scìlabe àtone, che spésse vòtte téndan a 'n gràddo de apofonîa de tîpo zêro, scibén che con fórti variaçioìn tra 'n parlâ e 'n âtro: prezénpio o bolognéize ṡbdèl, "uspiâ", bdòc', "pighéuggio" e dscårrer, "discorî", a-o pòsto do piaxentìn uspedäl, piöcc' e discurr.

 

Mancàndo, pe de raxoìn stòriche e giögràfiche, o svilùppo da 'na koiné emiliànn-a e de 'na çèrta unitæ lengoìstica, inte l'Emìlia s'ascìste a 'na fórte framentaçión do léscico, ch'a rèsta tâ dòppo avéi spartîo l'ària lengoìstica inte dôe pàrte de ponénte e de levànte ascì. Quésta framentaçión lengoìstica a l'é stæta caxonâ da-o stòrico policentrîximo de çitæ emiliànn-e; òrganizæ inte di lìberi comùn e de scignorîe de lóngo in conflìtto fra de lô. Pertànto, tra i parlànti da léngoa emiliànn-a no gh'é goæi de perceçión de 'n'unitæ lengoìstica dónde se pòsse bazâ 'n'identitæ comùnn-a.

O grùppo de l'emiliàn o se peu dónca divìdde inte 'na série de parlæ diferénti, co-i ciù inportànti che són:

• Cararéize e dialétto lunigianéize: són i parlæ da región stòrica da Lunigiànn-a, difûxi tra Caræa, a ciù pàrte de sò provìnsa e-e tære lìguri in sciô confìn aministratîvo. Tra e variànte emiliànn-e ciù particolæ, i parlæ da Lunigiànn-a són de difìçile clasificaçión tànto che, óltre a-a ciæa identificaçión into grùppo de léngoe gàllo-itàliche, no gh'é goæi de stréite somegiànse ni co-o lìgure ni con l'emiliàn.
• Pavéize e otrapadàn: de vòtte mìssi insémme sott'a-o nómme de "pavéize-vogheréize", inclùddan 'n grùppo de variêtæ da provìnsa de Pavîa, conscideræ cómme variànte de l'emiliàn za da-o Bernardino Biondelli. O pavéize-vogheréize o l'à de grénde somegiànse de fonética e morfologîa co-o piaxentìn, scibén che-e infloénse do milanéize a Pavîa stàn vegnìndo de lóngo ciù marcæ.
• Piaxentìn e bobiéize: són e variêtæ di teritöi emilién a ponénte do sciùmme Târo, sàiva a dî a provìnsa de Piaxénsa e 'na pàrte de quélla de Pàrma, che consèrvan e vocâle sciâtæ ö e ü tìpiche de lonbàrdo, piemontéize e lìgure, che pe cóntra màncan into rèsto da región. Inte variêtæ piaxentìnn-e gh'é de fórte infloénse da-o lonbàrdo, ma ghe n'é da-o piemontéize e da-o lìgure ascì.
• Tortonéize: o l'à di caràteri lonbàrdi e di træti de tranxiçión co-a léngoa piemontéize, óltre a 'na fórte somegiànsa co-o pavéize, spécce a l'otrapadàn, e co-o piaxentìn.
• Modenéize, carpigiàn, mirandoléize e frignanéize: són i dialétti da provìnsa de Mòdena, fêua che do circondâio de Castelfrànco Emìlia donde l'é za parlòu o bolognéize.
• Regiàn: o l'é difûzo sorviatùtto inta provìnsa de Réggio Emìlia, arivàndo scìnn-a-o torénte Énsa con l'escluxón di pàixi ciù a nòrd, dónde l'é parlòu o goastaléize, 'na variànte ciù scimìle a-o mantovàn e bén bén destacâ da-o rèsto da provìnsa.
• Parmigiàn: o l'é quéllo tìpico da provìnsa de Pàrma, ch'o pìggia de infloénse piaxentìnn-e inta zöna tra Fidénsa e Sarsomagiô Tèrme e o vêgne de manimàn de tranxiçión co-o lìgure inti pàixi de l'Apenìn.
• Casalàsco-viadanéize: o l'à de fórte somegiànse co-o parmigiàn, tànto che l'é probàbile ch'o ségge 'na sò variêtæ. O l'é parlòu da-arénte a-o Cazâ Magiô, in provìnsa de Cremónn-a, e a-i pàixi de Viadànn-a e de Sabionæa, inta provìnsa de Màntova.
• Bolognéize: formòu da 'n çèrto nùmero de sotovariànte (bolognéize de çitæ, de montàgna de mêzo, de montàgna èrta, da cianûa de ponénte, da cianûa de levànte e da cianûa nòrd) o l'é parlòu inta pàrte da çitæ metropolitànn-a de Bològna conpréiza tra o sciùmme Silâro, a ponénte, a-i pàixi d'Argénta e de Çénto, a levànte, e, pi-â provìnsa de Mòdena, into circondâio de Castelfrànco ascì.
• Feraréize: o l'é parlòu tra træ regioìn, spandéndose tra a provìnsa de Ferâra, a pàrte da provìnsa de Rovîgo conosciûa cómme Transpadànn-a Feraréize e l'estremitæ de ponénte de quélla de Màntova, co-a sò variêtæ tìpica do comùn de Sèrmide e Felònica. Caraterizòu da çèrte infloénse da-a léngoa véneta, o feraréize o conprénde o parlâ da zöna de Comàcchio ascì, bén bén diferençiâ da-o rèsto do sotogrùppo.
• Mantovàn e bàsso mantovàn: són i doî parlæ emilién da provìnsa de Màntova, che infloénsan bén bén quélli da bàssa regiànn-a ascì. Inte ste variànte chi gh'é di caràteri lonbàrdi che a l'estremitæ setentrionâle da provìnsa, a-i confìn con quélla de Bréscia, vêgnan magioritâi. O Biondelli o consciderâva i parlæ mantovén cómme de variànte de ponénte do feraréize.

Segóndo di âtri studiôxi, a-o pòsto de 'na clasificaçión pe provìnse, l'ària lengoìstica emiliànn-a a saiéiva da spartî con træ lìnie paralêle a-o sciùmme Pò, a-a Stràdda Emìlia e a-i Apenìn, che divìddan l'emiliàn inti tréi dialétti de vàlle, de mêzo e de mónte. Pe sta teorîa chi, i parlæ che fàn pàrte de 'na çèrta bànda levànte-ponénte gh'àn ciù somegiànse rispètto a-e sudivixoìn pe provìnsa, de direçión nòrd-sùd. Dónca, prezénpio, o mirandoléize o saiéiva ciù scìmile a-o feraréize ciufîto che a-o modéneize, méntre o modenéize centrâle o se somegiéiva de ciù a-o regiàn centrâle rispètto a-o frignanéize.

Nòtte a-o tèsto

Nòtte bibliogràfiche

Stùddi generâli

• (IT) Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti Gallo-italici, Milàn, Giuseppe Bernardoni, 1853.
• (IT) Giacomo Devoto e Gabriella Giacomelli, I dialetti delle regioni d'Italia, 2ª ed., Firénse, Sansoni, 1972.
• (IT) Giuseppe Bellosi e Gianni Quondamatteo, Le parlate dell'Emilia e della Romagna, Firénse, Edizioni del Riccio, 1979.
• (EN) Edward F. Tuttle, Nasalization in Northern Italy: Syllabic Constraints and Strength Scales as Developmental Parameters, in Rivista di Linguistica, III, 1991, pp. 23-92.
• (IT) Alberto A. Sobrero e Annarita Miglietta, Introduzione alla linguistica italiana, Rómma-Bâri, Editori Laterza, 2006, ISBN 88-42-07942-1.

Diçionâi, gramàtiche e séncie variànte

• (EML, IT) Eusebio Meschieri, Vocabolario mirandolese-italiano, Bològna, Regia Tipografia, 1876.
• (EML, IT) Pietro Mainoldi, Manuale dell'odierno dialetto bolognese: Suoni e segni, grammatica, vocabolario, Bològna, Mareggiani, 1950.
• (EML, IT) Fabio Foresti, Bibliografia dialettale dell'Emilia-Romagna e della Repubblica di San Marino, Bològna, IBACN Emilia-Romagna / Compositori, 1997.
• (EML, IT) Luigi Lepri e Daniele Vitali, Dizionario bolognese-italiano italiano-bolognese, Bològna, Edizioni Pendragon, 2009, ISBN 88-83-42750-5.
• (EML, IT) Eugenio Magri, Maria Luisa Vianelli e Roberta Calzolari, Vocabolario etimologico e comparato dei dialetti dell'Emilia Romagna, Pàtti, Nicola Calabria Editore, 2009, ISBN 88-95-54496-X.
• (EML, IT) Giorgio Rinaldi, Leggere e scrivere in dialetto modenese, 2ª ed., Mòdena, Il Fiorino, 2017, ISBN 88-75-49694-3.

Âtro

• (IT) Fabio Foresti, Bibliografia dialettale dell'Emilia-Romagna e della Repubblica di San Marino, Bològna, IBACN Emilia-Romagna / Compositori, 1997.

•   Incubator a contêgne un tèst in sce Wiki in Emiliàn
•   Wiki a gh'à 'n'ediçión in Emiliàn-Romagnòllo (eml.wikipedia.org)

• (IT) #parlummpiasintein - Lingua emiliana, in sce parlummpiasintein.it. URL consultòu o 19 màrso 2023.
• (EML, IT) Al sît bulgnaiṡ, in sce bulgnais.com. URL consultòu o 19 màrso 2023.