A Pria Baxilica De San Nicolò: Edifissiu religiuzu da Prìa

Urigini

In-ta prìmma parte du Sinqueséntu in'undâ de pèste a l'axeva curpìu a ciü parte da pupulasiun priéze che, dandu amentu a quantu se cunta, a s'êa afidâ a-a prutesiùn du santu.

San Nicolò u l'êa difêti raprezentòn in sce 'n'antìga figüa de légnu dipinta du 1498 da l'artista zeneze Giuanni Barbazeâ, che ancö a l'è miscia in sìmma a l'atâ mazû.

Pe nu ciapâse a mâtia i priézi i l'axevan decizu de abandunâ l'abitòn e andâ a tiâ sciü ina série de baracche a munte de stu chi, in-ta zòna che ancù aù a se ciàmma Barachìn.

A-a matìn de l'8 de lüggiu u sönnu a festa de canpàne da veggia paruchiâle u descìa a pupulasiun, che intrâ in-tu burgu a tröva in scia tûre canpanaria in véggiu vestìu cumme in puntefice, identificòn cumme San Nicolò, ch'u l'ha lasciòn u segnu da sö màn in scia canpàna.

A gêxa növa, dunque, a nàsce da-a prumessa fêta da-a pupulasiùn in segnu de ringrasiamentu.

Custrusiùn

Duxéntu ànni doppu (1746) a scignùa Anna Tereza Bergallu a l'axeva lasciòn in cuntribüu de duzze mìlla lìre, pe mantegnî a pruméssa di sö âvi. A-i inissi l'idea a l'êa quella de tiâla sciü a-i péi du Trabuchettu, cu-a faciâ giâ versu a gêxa veggia.

Âtra puscibilitê l'êa quella de fâ ciü gròssa a paruchiâle de l'epuca, ma a-a fìn i còsti troppu elevê l'axevan fêtu sci che vegnisse ciamòn l'architettu zeneze Giuàn Batìsta Muntâdu.

Doppu ina serie de dibattiti, se sciòrte a sèrne u prugettu definitìvu, ch'u vegghe a custrusiùn da gêxa in-ta sö culucasiùn d'ancö.

I travaggi i se tegnan fra u 1752 e u 1791, fermê e rinviê in ciü d'in mumentu.

A cauzâ a magiuransa di prublemi l'êa stêta a otta de grandi dimensciùi, crulâ ben tréi otte e ricustruìa grassie ascì a l'agiüttu du Gaetano Cantoni, u mèximu architettu ch'u l'axeva prugetòn a culegiâ da Cêve e a Baxìlica de San Maurissiu a-u Pòrtu. Sciben u sö inpegnu, a cuvertüa a vegne purtâ a termine da 'n âtru artista: Giuseppe Fantoni, du 1787.

Cunsacrasiùn

Tappa fundamentâle da stoja da gêxa a l'è a cunsacrasiùn, avegnüa in seculu dapöi u sö cunpletamentu l'8 de lüggiu du 1891, a-a prezensa du vescuvu Filippo Allegro, acunpagnòn da quélli de Vintimiggia (Mons. Reggio) e de Àcqui (Mons. Marello). L'avertüa a-u cültu, però, a l'êa zà efetîva da-u 25 de nuvenbre du 1791.

Ciü de resente (1992), a paruchiâle a l'è stêta elevâ a baxìlica minûre, visti i duxentu ànni da-a sö avertüa.

U de föa

 

A faciâ, ezenpiu de architetüa baròcca in stîle rinascimentâle, vista da-a Ciassa Növa a se mustra inte tütta a sö inpurtansa, acunpagnâ da-i dui canpanìn, ognün èrtu 33 metri. U prugettu a-i inissi u vegheva a custrusiùn sulu de quéllu a munte, ma u prugettu dizegnòn da l'inzegnê Puè Anpognani, u vegne mudificòn de dòppu, sutta a-a diresiùn du Giüzeppe Giobellini.

 

Quattru i sun i purtâli da gêxa, fêti de brunzu, mìsci in-ta culucasiùn d'ancö fra u 1986 e u 1995, a partî da l'idea du Munscignû Renbâdu, scurpîi da Andrea Manferdini.

 

U purtùn de mézzu, u prinsipâle, l'ê stêtu inauguròn du 1986, frasiunòn in duzze riquaddri, recanpê in tréi parti. A primma a ne cunta i epizodi da stoja cristiâna, da-u Paradîzu terèstre a-a Pasciùn, fin-a-i cuncili ecuménichi, quande a segunda a porta a-a lüxe i eventi da vitta du prutetû priéze e a tersa a se suferma sciü-a Prìa (da-u miraculu a-i bunbardamenti da guèra, avegnüa du '44).

 

E âtre due intrê sciü-u frunte sun, versu munte, dedichê a-u téma de arvî e pòrte a Cristu e a l'evangelizasiùn, làttu mâ. A ste chi se zunze quélla laterâle, ch'a da versu a veggia stradda Nasiunâle, dunde sun prezentê u stemma du cumün, da repübbrica de Zena e u mundu, cun di seturi dedichê a-i sinque cuntinenti.

 

In simma a-u purtâle u se mustra in insemme de stàtue, fêtu du 1863 da-u Brilla, cun San Nicolò in-tu mezzu a dui àngei realizê a "plastegu". In curispundensa di dui canpanìn se trövan invêxe San Pê e San Paulu, u prìmmu a-a manca, u segundu a-a drîta.

U de dréntu

A gêxa a g'ha in inpiantu baxilicâle, cun 'n'ünica grande navâ a cianta retangulâre. Cuverta da 'na munumentâle otta a padigiùn, l'aula a l'ha d'in gìu ben sei capelle laterâli e âtre due ch'e fiancan l'atâ mazû.

Atà mazû

 

Realizòn d'in gìu a-u 1720 da-i frê Stella, famùzi marmisti zenezi, a-i inissi u se trövava in-ta Catedrâle de San Michê in Arbenga. Da-u 2009, cun l'interesamentu du prêve de quel'ànnu, Don Luigi Fusta, e du véscu Olivieri, u l'è stêtu purtòn in baxìlica.

Cunpostu da marmu giancu e russu mesccê insemme, u l'è caraterizòn da 'na crövertüa a sarcofagu che in-tu mézzu a g'ha in òculu incurnixòn, da dund'e partan in sci làti sciùe e parme. A rézze a mensa due figüe de àngei cun funsiun de pilastru, mentre, in sìmma a-i scaìn ch'i rézzen i candeê, se tröva u tenpiettu cu-u tabernaculu, fiancòn da âtri dui àngei, in sce l'estremitê de l'ürtimu scaìn.

Primma de stu chi u ghe n'êa in âtru, du zeneze Steva Vallebuna, rizalente a-u 1858. Cun l'adatamentu a-a litürgìa a-e nòrme du cuncìliu Vatican II, du 1968 l'êa stêtu rézu ciü senplice, sensa i cunturni d'in gìu a-a ménsa.

Abscide

In-te l'abscide se vegghe in fruntun de préxu, che, in-t'in nìcciu a mustra a figüa de légnu de San Nicolò. A pàla d'atà l'è a-u mêximu mòddu dedicâ a-u santu, ritràttu in trònu. Pödâse ch'a segge ina parte de l'intregu pulìtticu purtòn chi da-a véggia paruchiâle, fêtu da-u Zane Barbazeâ in-tu 1498 e andêtu in parte perdüu pé l'üzansa de tacâghe cu-i ciòddi e preghêe e, survatüttu, de ciàvi da sitê.

Còru

De legnu de nùxe, u l'è stêtu fêtu a Pariggi in-tu 1712 da l'artìsta lucâle M. Michel, acquistòn a Marséggia du 1794, levòn da-e màn di rivulusiunàri fransezi. A cunpuzisiùn a g'ha 46 posti, cun a-e spalle quatòrze speggi de légnu.

Pürpitu

Acquistòn ascì stu chi Marseggia du 1794, de nuxe scüa. Pa ch'u segge stêtu custruìu du 1695 da l'artisa parigìn Gabriel. E decurasiui esprimman in stîle de següu in anticipu rispettu ai decuratui du legnu lìgüri de quelli tenpi, cumme a fa pensâ a furma reùnda, cu-u prufìlu du burdu de surva ben delineòn.

U stemma incîzughe in simma e e ciâve riguardan i privilegi cuncessi a-a catedrâle de Marseggia da-u puntefice.

Òrganu

Surva a l'ingressu, in-ta cuntrufaciâ u gh'è l'òrganu a cànne, custruìu da l'inpréza Cavalli de Lôdi in-ti primmi ànni du Növesentu e purtòn chi du 1940. U cunta 27 pedâli e 29 registri. A surmuntâlu, a decurasiùn cun de figüe angéiche, ciü in ruzùn laterâle.

Statue

 

• Statua da Sunta: cuntegnüa in-te 'n nicciu da vixìn a l'ingressu latu mâ, a statua da prucesciùn a l'è firmâ da Antoniu Brilla, artista savuneze, ch'a l'ha fêta du 1858.

 

• Statua de San Nicolò d'invernu: scurpìa da-u Brilla a se pö vegghe intrandu làttu munte, in-tu nìcciu de manca. A l'è a statua purtâ in prucesciùn a-i 6 de dixenbre pe a festa patrunâle. Du 1887, l'è stêta restaurâ du 1983. Chi se tröva ascì 'n afrescu du Saccu, l'ünicu firmòn da l'artista, ch'u mustra u santu mentre u sarva i trei matettu da l'òste grammu.

Seguan dunca öttu statue in plasticu firmê ascì ste chi da-u Brilla. A tecnica de realizasiùn a cunsciste de 'n telâiu de fêru crövìu da 'n inpastu de pûve de marmu, cāsîna, pusulâna e alabastru ascì.

•  
  San Giuanni
•  
  San Lüccu
•  
  San Matê
•  
  San Marcu

• Statue di quattru vangelisti: raprezentan San Giuanni fiancòn da l'àquila, San Lüccu cu-u bö, San Matê cun l'àngeu e San Marcu cu-u leùn.

• Statue di quattru dòtti da gêxa: sun dedichê San Gregôiu Magnu, San Gerolamu, Sant'Agustìn, San Bröxu.

 

Diversci i detaggi de préxu ch'i se ponan trövâ in-tu cunplessu, a partì da-e decurasiui da sutaòtta.

L'afrescu, ch'u cröve 56 mêtri in lünghéssa e 25 in artéssa, u gh'a cumme tematica quella du Paradizu. Chi u l'è dipintu San Nicolò mentre u dumanda l'intercesiùn a-a Madònna du Sucursu, ciü in âtu du sugettu, vixina a-a Trinitê, pe mette in sarvu a sitê da Prìa da-a peste.

In-ta pursiùn ciü bàssa se arve u cunturnu da scêna, cu-i àngei e âtre figüe. A raprezentasiùn a vegne serâ da tréi müxicànti: surva a l'àrpa sönâ da quéllu de mézzu a cunparìsce a firma da-u pitû Luigi Saccu, cuscì cumme a dêta de realizasiùn, u 1886.

In sce vêle da otta truvemmu e quattru vertü cardinali, üna pe cantu (Giüstissia, Tenperansa, Furtessa e Prüdensa), ma sta sinbulugia a vegne repigiâ in-te de âtre parte, cumme surva a-e statue di quatru vangelisti, turna cu-a mêxima tipulugìa de dipintu.

In-ta zona de l'abscide se trövan ancù i Santi Bröxu, Giüzeppe e Lüigi, mentre e lezene e i capitelli, sun stêti decurê da-u savuneze Antonio Novaro, cuscì cumme âtri dui dipinti misci inta parte da otta lattu mâ.

A sö ativitê a pa ch'a segge cumensâ du 1861 e terminâ in-ti ànni de doppu, cumme a regòrda a scrita in-ta capella de Sant'Antoniu.

Da mêxima prudusiun u dipintu a frescu ch'u se vegghe in-ta lünetta surva a-a statua da Sunta, rafigüante San Nicolò mentre u sarva da-u sürtàn in zuénu, ciamòn Adeodato. In'âtra serie de figüe a l'è stêta dipinta da-u Lüigi Saccu, va a dî e scéne de San Nicolò ch'u sarva in matettu maòttu, surva a-a porta a mâ e de San Nicolò ch'u risêve e ciavi da sitê da parte du pudestê da Prìa.

U mêximu artista, pe cunclüdde, u l'ha cüòn i afreschi surva a l'abscide e du transettu (Glôia de San Nicolò). In-ta primma sesiùn gh'emmu San Giüzéppe cu-u Banbìn, fianchê, in-te lünette da San Luigi e Sant'Antiòccu.

U batistêu e a gròtta de Lûrde

 

Senpre da-u lattu mâ, a-a drìta intrandu da-u purtâ mazû, se pö miâ a cuscì dìta "Grotta de Lûrde", fêta du 1890 pe a vuluntê de Adele Dall'Orso. A-a manca, invexe truvemmu u batistêu, cu-a pìlla de marmu purtâ in-ta baxilica du 1791, dapö esse stêta pe dui seculi in-ta gêxa veggia.

 

A sö custrusiun a l'è da fâ remuntâ a-u Sinquesentu, cumme registròn da-u munscignû Mascardi, vegnüu a-a Prìa in vixita pasturâle (1585). Inta mêxima capella du batistêu, truvemmu a presiùza crùxe de legnu scurpìa da-u zeneze Antoniu Maìa Maragiàn, fin a-u 1940 cunservòn in-te l'ātòju de Santanìn, caciòn zü pe fa pasâ u trattu növu de l'Aurelia.

E capelle laterâli

Sun prezenti, in tüttu, sei capelle laterâli, partendu da l'ingressu lattu mâ, ste chi sun dedichê a:

• Sant'Izidòru: prutetû di cuntadìn. Surva l'atâ laterâle de mustra 'n dipintu de autû scunusciüu, cumisciunòn du 1803 da-i frê Rusci. L'êa tradisiùn a-a Prìa che, in-tu dì dedicòn a-u santu (4 d'arvì), se selebrasse ina méssa sulenne in unû du santu. Da-u 1887 l'è in funsiùn ascì a sucietê catòlica ch'a porta u numme du Santu.

 

• A Sunta: fêta tià sciü da-a famiggia Lomellini du 1790 in sce dumanda a-u parlamentu sitadìn. Dedicòn fin-a a Sant'Erasmu, prutetû di naviganti, l'atâ u l'è surmuntòn da 'na pitüa du santu vestìu cumme in puntefice, in-tu cuntestu de l'assunsiùn de Maìa, cunpagnòn da-a prezensa de Santa Cêa.
• A Santìscima Crùxe: a capella ciü avansâ fra quelle de drìta, custruìa cu-u cuntribüu da famìggia De Vincensi. U quaddru surva a l'ātâ, firmòn da-i frê Muntanari, u mustra San Giuànni a-a drìta, a Crùxe e, a manca, San Steva. A cunpletâ a raprezentasiùn Maìa Madalêna.

Làttu munte se veggan e capelle:

 

• da Madonna Aduūâ: a ciü avansâ de quelle de mànca, a vegghe a pàla cumisciunâ da-a famiggia Acâme, da quâle nu se sa l'autû. Surva a l'ātà truvemmu a statua de légnu de Cristu mortu, purtâ in prucesciùn da-a cungréga Urasiun e Mòrte, u Venardì Santu.

 

• de San Giüzeppe: capelùn visciüu da-a famiggia Bassadonne, munumentâle, chi a se vegghe ina téla cu-a Sacra Famiggia, fêta, pödâse, da-a scöa du Tiepolo o da-u zeneze Gian Batìsta Merano.

 

• de San Fransescu d'Asîzi: cu-a pala d'ātà dedicâ a-u santu, pa che a raprezentasiùn a secce stêta fêta da Castelìn Castéllu, pitû zeneze atìvu in-tu Seisentu.

Ben sézze e sun e vedrê ch'e se pönan trövâ a l'internu da paruchiâle. Scciapê a càuza di bunbardamenti du 1944, respunsabili du derucamentu du quartê de l'Ajetta, e sun stête ripuzisiunê intreghe sulu in-tu 1991. A ciü inpurtante, quella in-ta faciâ, a g'ha 'n'estensciùn de 25 mêtri quaddri, dund'i sun raprezentê San Giuanni e San Paulu, cun in-tu mézzu u Calice de l'Eucarestîa.

De rinpettu a-a prinsipâle, versu l'abscide, se ne tröva 'na segunda, ch'a l'ha cumme tematica de Cristu Re de l'Üniversu. Andandu avanti, a partî da-u sentru da navâ se veggan A cà da Divîna Pruvidensa, cun San Giüzeppe ch'u cüa i maòtti (a mâ) e E pupulasiui de misciùi cun San Giuanni Boscu e Santa Maia Dumenega Masaéllu' (a munte).

E vedrê du presbitêiu sun dedichê a-u prutetû sitadin e a-a Madonna, mentre ciü resenti de 'na dexîna d'ànni in cunfruntu a quélle dîte primma (squêxi du 1930) sun quelle minûi.

Quelle ciü picine, scituê in simma a-e porte laterâli, da-e capelle e in-tu transettu, sun realizê cu-a tecnica du grisaille ch'a zöga in sci efètti du cêu-scüu.

Particulare ezenpiu canpanàriu, e dui tûri canpanàrie cuntan in tüttu quatorze brunzi ch'i sun sinque in-te quélla a munte e növe in-te quélla a mâ.

U canpanin a munte

Canpanùn

De primme sinque, ciü veggie, nutemmu che e sun in scala frigia "MI3", a partì da-u canpanùn, dedicòn a-u prutetû da sitê.

Füzu in-tu 1878, ch'u l'ha u duvê de sönâ pe scandî e ùe du dì, anunsiâ i eventi ciü inpurtanti e a mòrte de véschi, prêvi, pappi.

Canpanassa

Segunda pe urdine d'inpurtansa a l'è a canpanassa, da-u sönnu ciü rüstegu, l'è a ciü resente da tûre a mùnte, füza da-a funderìa Bueru du 1891 doppu che, u 6 de zenâ du 1878 a l'êa chêita quélla véggia. A sönna pe l'Angelus, pe e messe in-ti dì de festa pe i funeràli.

Canpana du mezudì

Muntâ in-tu 1814, a se tröva in sciu derê du canpanìn e a serve pe marcâ e messe du sabbu (cu-u tipicu sönnu a bāadétta) o pe l'Angelus in-ti di da setemâna.

Canpana da messa

Füza ascì sta li du 1814, a serve pe reciamâ ascì lê i fedeli quand'e ghe sun e funsiùn religiuze, in-ti di da setemâna. L'è puzisiunâ versu a faciâ da baxìlica.

Canpana de l'agunìa

Du 1878, a l'è renbâ de fiancu rispettu a-u sentru da tûre, dandu in scia véggia Stradda Nasiunâle. Serve pe sönâ da mortu, cu-i ciòcchi lenti e cadensê, sedunque pe tegnî a mente e settime, sönandu a bāadétta insemme a quélla da méssa.

U canpanìn a mâ

A-i prinsippi i prugetti da gêxa növa i nu veghîvan u desvilüppu de 'na segunda tûre. Difêti chi s'ha ina seie de canpane ciü rensenti, u quâle parcu u l'ê stêtu anpliòn sulu in-tu 1986. Növe i brunzi tutâli, ch'i sönan in SOL3, sei füze da-a dìtta Capanni, mentre e âtre due, ciü picine, da-a funderìa Mazzola. A ste chi se zunze a Canpana di ciuchetti, a ciü picìna de tütta a baxìlica, puzisiunâ inta cèlla suvrâna da tûre. I ciuchetti sun döveê pe e serimonie du batêximu o in-ta selebrasiun eucaristica.

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce Baxilica de San Nicolò (A Pria)