Лезгийрин Тарих

Легар ва лакзар

И жигьетдай Е.И. Козубскийди кхьенай: «Лап дегь девиррилай и гафуналди («лезги» гафуналди) гуржийрини туьркери Дагъустандин дагълух агьалияр къалурзавай, абурай а жуьре урусрини кьабулна. «Лезги» гаф вич дуьздаказ гъавурда акьадайвал ачухариз хьанвач; садбурун фикирдалди, туьрк чӀалалди и гаф агьали я лагьай чӀал я; муькуьбурун фикирдалди… и гаф гуржийрин дегишарнавай «леги» гаф я, а гафни дегишарнавай «лаки» гафуникай хьанва ва ам «дагъви» лагьай чӀал я; дербентви алимри тестикьарзава хьи, лезги тӀвар арабри ганвайди я ва «лязаги» яни чиркинбур лагьай чӀал я, фад ислам кьабулай арандин агьалийриз къарши яз лезгийриз икӀ лагьанва». Бязи авторри «лезги» гаф лацу чеб («лацар») хкудунал машгъул тайифайрихъ галаз алакъалу ийизва. А.-Къ. Бакиханова вичин «Гюлистан-Ирам» (Баку, 1926, 8-чин) лезгияр «лазрихъ» галаз алакъалу ийизва. В.Ф. Минорскийдин фикирдалди «лак», «лаг» гафар къадим дагъви чӀаларалди «инсан» лагьай чӀал я, «з» - иран чӀалай атанвай ва вичи ери-бине къалурзавай суффикс я. Урус чӀала ишлемишзавай «лезгин» гаф гьарфарин чкаяр дегиш хьанвай «лезг» ва гафунин эхир тир «ин» сад авуна арадал атанвайди я.

«Лезгияр» этноним

Лезгиярни дегь чӀаварин цивилизацияр

Лезги тарихдиз вил вегьейла, малум жезва хьи, чи чилерал датӀана¬ чара халкьари гьужумар ийиз хьана. Лезги тайифайрин эсилар аник ва мадни дегь девирра Виликвай Азиядин са гзаф халкьарихъ галаз (шумеррихъ, къадим египетвийрихъ, месопотамвийрихъ, хатрихъ, хурритрихъ, вавилонвийрихъ, къадим грекрихъ ва мсб.) жуьреба-жуьре алакъайра хьана. И чилерал кьил хвейи халкьарихъ ва тайифайрихъ чӀаларин, культурадин, адетрин мукьвавал авай. Къадим Шаркь патан тарихдай зурба пешекар И.М.Дьяконова абуруз “алородиядин халкьар” лугьун теклифзава. ЦӀийи девир алукьдалди (куьрелди: ц1.д.а.) V-II агъзур лагьай йисара Ван, Урмия, Гелама вирерин сергьятра Урарту государство (пачагьлугъ) кӀвачел акьалтна (гекъиг: Урарин тӀул; Арарат дагъдин тӀварни и тӀварцӀелай я). И пачагьлугъ 590-йисуз (ц1.д.а.) кӀватайла урартрин саки 30 тайифа гилан Азербайжандин, регъпатан Гуржистандин, лефпатан Дагъустандин ва Куьрдинни Арасдин арадавай чилерал куьч хьана. А тайифайри цӀийи чилерал ина виликдайни авай чпиз мукьва миллетрихъ галаз санал VI асирдин юкьварилай - V (ц1.д.а.) - асирра Алпан гьукумат арадал гъана. И тайифайрикай ванар ва асар тахминан V-IV асирра (ц1.д.а.) Каспи гьуьлуьн регъпатан къерехдиз куьч хьана, ина цӀийи гьукумат кутуна

Алпан

Арабрин гьужум

722-йисуз арабрин сердер Абу Убайд Жаррагьа лезгияр рам авун патал 60 агъзурдав агакьна кьве кьушун туькӀуьрна. Ахцегьин патав кьиле фейи ягъ-ягъунра 7 агъзур кас гьелек хьана. Арабри Ахцегьрин кӀеледиз вадра басрух гана. ГьакӀ ятӀани абурувай кӀеле элкъуьрна кьаз хьанач. Чпиз кӀанивал тахьай арабар хаинрин куьмекдалди кӀеле къачуз алахъна. Ингье,и фигъилни кьиле фенач. Вучиз лагьайтӀа лезгийрин арадай са хаин жагъанач ва сердерди кӀеледилай гъил къачуна маса лезги вилаятрал вегьена. Арабрин Лайзандиз фейи кьушунривай лезгийрин Шагь дагъдин ценера авай чилер кьаз хьанач. Амма абуру Самурдин къерехда гзаф хуьрер кьуна. Абуру чпихъ галаз ягъ-ягъунриз экъечӀай вишералди лезгияр тарагъаждай кудна. Чапхунчийри лезгийрин 40-далай гзаф хуьрер чукӀурна. Абуру 2700 кас есирвиле кьуна лукӀ хьиз Сириядиз рекье туна. Жаррагьа лезгийрин 52 агъзур малар ва балкӀанар мислимриз(араб аскерриз) пайна.

Лакзни Ширван

Лакз – къенин Кьиблепатан Дагъустандин ччилера хьанай, VI-XIII виш ийсариз талукь лезгийрин юкьван виш ийисарин гьукуматдин туькӀуьрун я. КӀвенкӀве, Лакз Алпандин (Къавкъаз Албаниядин) провинция тир, ва Алпан чкӀайла гуьгъуьниз кьилди тир пачагьвилиз элкъвенай. Лакз пачагьвилин кьилин шегьерар кӀвенкӀве Билисан (Билистан), ахпани ЦӀахур тир. Лакз пачагьвиликай гзаф малуматар. IX-X виш ийсариз талукь араб чешмейра жагъуриз жеда. Лакздин гьукуматдин чӀал тарихдин чешмейра лакзан чӀал къалурнава.

Кьвевардин эмират

Мугъулрин гьужум

Лезгийрин ада (азад) жемятар

Гьажи-Давудан гьукумат

1735-йисан 10-мартдиз Генжеда кутӀунай икьрар бинедиз къачуна, Урусатди Ирандивай чапхунай Къавкъаздин чилер цӀийи кьилелай адав вахкана. Лезгийри ва Дагъустандин маса халкьари и кардиз акси яз бунт къарагъарна. Надир шагьди “Жардин лезгийрин ва Дагъустандин дагъвийрин бунт тергун патал чӀехи кьушун ракъурна, амма лезгийри ва Кьиблепатан Дагъустандин маса халкьари фарсарихъ галаз къати женг чӀугуна” .

Гьиндистандиз басрух гун, цӀийи уьлквеяр чапхунун патал Надир шагьдиз кӀвенкӀве Къавкъаз, иллаки Дагъустан муьтӀуьгъариз кӀанзавай. ТахьайтӀа, адаз вичин ният кьилиз акъат тийидайди хъсандиз чизвай. ГьикӀ ятӀани, Гьиндистан кьун патал гьазурвилер акур шагьди дагъвияр муьтӀуьгъарун вичин стха Ибрагьим хандални Кахетиядин пачагь Теймуразал тапшурмишна. 1737-йисан эхирра кьиле фейи ягъ-ягъунра агъзурралди аскерар квадарай Ибрагьим ханди са гужуналди лезгияр Кахетиядай акъудна . Лезгияр цӀийи кьилелай ягъунрив эгечӀайла Ибрагьим хандиз чӀехи харжар гана, абур гъилиз къачуз кӀан хьана. Амма ихьтин кар мумкин тушиз акур ханди чӀехи кьушун кӀватӀна дагъвийрал вегьена. Адан 38 агъзур аскердикай ибарат тир кьушундин хура Жар, Тала, Кьудал, ЧӀинихъ, Билижар гьакӀни Шекидин ва Къахдин маса лезги хуьрерин агьалияр кьегьалдаказ акъвазна. 1738-йисан 16-октябрдиз ЧӀинихъ дагъдин дереда кьиле фейи къати женгера лезгийри Ибрагьим хан ва шагьдин машгьур сердерар яна кьена. Ирандин Къахда, Шекида ва Ширванда авай комендантар катна чпин уьлкведиз хъфена. Гъалибвал къазанмишай лезгийри Мегьамед бег Шеки ва Къах вилаятрин гьакимвиле тайинарна .

• Шейх Шамил.

1848-йисан 13-сентябрь

Кьун къегьал халкь я, лезгияр! Гьикьван чӀав я куьне урус чапхунчийрин ивияр авадариз, хайи ватан паталди абурун аксина женг чӀугваз. Икьван гагьди ихьтин чӀехи дяве куьне са патахъайни куьмек авачиз, текдаказ кьиле тухвана. Гила, чир хьухь, зун ва вири Дагъустан куь куьмекчияр я. И гъуьлягъ (урусар) куь рикӀяй акъудна кӀанзава ва, чи душман чи чилерай чукурна кӀанзава.

• Мор ЛЕ ЧИ,

Венгриядин алим ва сиягьатчи. 1902-йис.

Дагълара кьадарсуз хперин суьруьяр хуьзвай, аранда чӀехи багълар кутазвай лезгияр. Къавкъаздин гзаф халкьарилай девлетлу я. Лезги лежберри цайи никӀер тӀебиатдин патай зарар хкӀун тавуртӀа, гьамиша бегьерлуди жеда. Зегьметдал гзафрикӀалай лезгияр гьа чпин кьилел даим жив алай Шалбуздагъ, Базардуьзи, Шагьдагъ хьиз такабурлу, жуьрэтлу, неинки мугьмандиз, гьакӀни вири маса халкьариз гьуьрмет ийиз алакьдай инсанар я. Лезгидин суфра хьиз, рикӀни ахъа я.