Уллу Ачлыкъ

Чурумланы ичинде талай фактор барды. Ачлыкъны ал этапында 1601 джылны битимсизлиги болгъанды, метеорологланы оюмларына кёре, ол Перуда Уайнапутина джанартауну (вулканны) къусууу (19-чу февраль 1600 джыл) бла байламлыды. Бу къусуу Джерни атмосферасында кюлню джыйылыууна чурум болгъанды, кюл джыйылыу гитче бузлама кёзюуню джаратылыууна сылтау болады, аны эсебинде джайда 10 ыйыкъны тохтаусуз джангур джаууб тургъанды, къач да бузлауукъла эртде башланнгандыла. Башха джанындан тарихчиле бла экономистле чертгеннге кёре ХV—ХVII ёмюрледе Европаны бютеу къраллары кеч орта ёмюрлени кризисин сынагъандыла.

Ачлыкъ ючюн байла кеслерини къулларына азатлыкъ бергендиле (башхала уа кеслерини къулларына ашатмаз ючюн азатлыкъ бермей къыстагъандыла, ачлыкъ бошалса ызына къайтарыр ючюн). Ишсиз-кючсюз къалгъан къулла джоллада тонаугъа, гудугъа джарашадыла. Кёбю Москвагъа баргъандыла, анда Борис Годунов кърал къазнадан чомарт садакъа бергенди. Алай а кюпселе бла монастырла мюрзеу бла бариш этгендиле, багъаланы кёлтюргендиле.

Къуру Москвада ачлыкъдан эки джылны ичинде 127 минг чакълы бир адам ёлгенди, ауруула, холера джайылгъанды. Бир башха оюмлагъа кёре 10 млн оруслудан юч миллиону ёлгенди. Адам ашалгъанла да кёб болгъанды, малны кирин ашагъан да тюбегенди. Россияда къозгъалыула эмда аякъланыула башланадыла, джалгъан атлыла чыкъгъандыла, Годуновланы династиясы да тюшюрюлгенди — биринчи патчах — Борис Фёдорович ёлгенди, андан сора аны джашы патчах Фёдор Борисович Годунов бла анасы ёлтюрюледи.

Голландиялы Исаак Масса билдиргенине кёре, «… къралда мюрзеуню къысдырыгъы, аны адамлары тёрт джылгъа ашаяллыкъдан эсе кёб болгъанды… байлада эмда монастырлада амбарла мюрзеуден толу болгъандыла, аны бир къаууму кёб тургъандан чиригенди, алай артха къоюб сатаргъа унамагъандыла; Аллахны буйругъу бла патчах сокъур болгъанды, буйрукъ бериб болумну тюзетмегенди».

Ачлыкъ халкъны къозгъалгъанындан сора да Эресейни демографиясына да уллу эткиси болгъанды, кёб адам алгъын аз джашагъан къыбыла эмда кюнчыгъыш бёлгелеге (Дон, Итил, Джайыкъ сууланы тёгереги, Сибирь) кёчгендиле.