იმერხეული დიალექტი

შემო­რჩე­ნი­ლია ისტორიულ შავ­შეთ-კლარ­ჯე­თის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, მდინა­რე­ე­ბის — იმერხევი­სა და შავ­შეთის­წყლის აუ­ზებ­ში (მდინარე ჭოროხის ხე­ო­ბა­მდე). ამ­ჟა­მად თურქეთის საზღვრებ­შია.

ტერ­მინი „იმერხეული დიალექტი“ ქართულ დი­ა­ლექტო­ლო­გი­ა­ში დამ­კ­ვიდ­რ­და იმ ძირი­თა­დი გე­ოგრაფიული ადგილის მი­ხედვით, სა­დაც დღეს იმერხეული მეტყ­ვე­ლე­ბაა გავრცე­ლე­ბუ­ლი, თუმ­ცა საქ­მის რე­ა­ლურ ვი­თა­რე­ბას უფ­რო კლარ­ჯუ­ლი (ან შავ­შურ-კლარ­ჯული) შე­ე­ფე­რე­ბა. იმერხეულად მეტყ­ველ­თა შო­რის ორი ფე­ნა გა­მო­იყო­ფა: ტაო-კლარჯეთის ძირ­ძ­ვე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბის შთა­მო­მა­ვალ­ნი და აჭა­რა-მეს­ხე­თი­დან XIX საუკუნეში მუჰაჯირებად წა­სუ­ლ ქარ­თ­ველ­თა შთამო­მა­ვალ­ნი. ამათ შო­რის ენობ­რივ სხვა­ობას მეცნიერებიც ამ­ჩ­ნე­ვენ და თვით მო­სახ­ლე­ო­ბაც.

იმერხეულის დი­ა­ლექ­ტო­ლოგი­ურ სა­ხეს ორი ფაქ­ტო­რი გა­ნაპი­რო­ბებს: საქართველოსაგან ამ კუთ­ხის ხან­გრძლი­ვი მოწ­ყ­ვე­ტი­თ გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლი ფონეტიკურ-გრამატიკული არ­ქა­იზ­მე­ბი და თურ­ქულ გა­რე­მო­ში ასე­ვე ხან­გრძლი­ვი ცხოვ­რე­ბით გაჩე­ნი­ლი უამ­რა­ვი ლექ­სი­კუ­რი ნასესხობა.

ქართველი ფილოლოგი, პროფესორი შუშანა ფუტკარაძე ადას­ტუ­რებს იმერხეული დიალექტის შიგ­ნით კი­ლო­კა­უ­რად განს­ხვა­ვე­ბულ ხუთ ნაირსახეობას: მუ­ჰა­ჯი­რი ქარ­თ­ვე­ლე­ბის შთა­მომავალ­თა მეტ­ყ­ვე­ლე­ბას ბურ­სის ვილა­ი­ეთ­ში, ქალაქ ინე­გო­ლი­სა და ინეგო­ლის რაიო­ნის სოფ­ლებ­ში; ტაოს ქარ­თულ მეტ­ყ­ვე­ლე­ბას ისტორიული ტაოს სოფ­ლებ­ში; იმერხეულ მეტყველებას მდინარე იმერ­ხე­ვის აუზ­ში შე­მა­ვალ სოფ­ლებ­ში; ლი­ვა­ნუ­რ მეტყველებას ბო­რ­ჩ­ხი­სა და მურ­ღუ­ლის რაიო­ნების სოფ­ლებ­ში; მა­ჭახ­ლუ­რ მეტყველე­ბას ზე­და მა­ჭახ­ლის სოფ­ლებ­ში.

აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია ფონეტიკური თა­ვისებუ­­რე­ბე­ბი: და­ცუ­ლია ჴ (ჴელი „ხე­ლი“, ჴარი „ხა­რი“). გვხვდე­ბა უ̂ (დე­კეუ̂ლი, ბეური, ყაუს „ჰყავს“), და­სტურ­დება ჲ რო­გორც ი-ს რეფ­ლექ­სი (ანაჲ –„დე­და“, ფენ­ჯე­რეჲ – „ფან­ჯა­რა“, ფენ­ჯე­რაჲს – „ფან­ჯრის“, წაჲ – „წა­დი“, აჲ – „ადი“). გა­ვრცე­ლე­ბულია ხმო­ვან­თა რეგრესული ასი­მილა­ცია (და­ე­ძი­ნა > დე­ე­ძი­ნა, და­უ­ძახა > დო­უ­ძა­ხა); ბო­ლო­კი­დუ­რ პო­ზიცი­ა­ში დისიმილაციით აე > ეე > იე (თმაები > თმეები > თმიები); ნა­წილობ­რი­ვი ასი­მი­ლა­ცი­ით იც­ვლე­ბა აი კომპ­ლექ­სი (დაიჭირა > დე­ი­ჭირა); რეგ­რე­სი­უ­ლი დის­ტან­ცი­უ­რი ასი­მი­ლა­ცი­ის შე­მთხვე­ვე­ბი (დე­იჭე­დე­ბი­ან > „და­ი­ჭიდე­ბიან“). ოა, ოე, ეა კომ­პლექ­სებ­ში ხდე­ბა დისი­მი­ლა­ცია (მოვა­თა­ვე > მო­ა­თა­ვე > მუ­ა­თა­ვე, მო­ვე­ლი > მო­ე­ლი > მუელი, შე­ა­ქო > შიაქო). ხდება მჟღე­რი აფ­რი­კა­ტე­ბის დე­ზაფ­რი­კა­ტი­ზა­ცი­ა (ჩა­ზვრა, გო­უ­ზა­ხა). ვე და ვი კომპლექ­სე­ბი იც­ვლე­ბა შე­სა­ბა­მი­სად ო და უ ხმოვ­ნე­ბით (ზო­ლი – „ძველი“, სირ­ცხუ­ლი – „სირ­ცხვი­ლი“).

მორფოლოგიური თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბა­ნი: ხმოვან­ზე ფუ­ძე­და­ბო­ლო­ე­ბუ­ლი სა­ხე­­ლე­ბი სა­ხელობით ბრუნ­ვა­ში და­ირ­თა­ვენ – ი // -ჲ-ს (ანაჲ – „დე­და“, ბა­ბოჲ – „მა­მა“, გი­დე­ლაჲ – „გი­დე­ლი“); მო­თხ­რო­ბით­ში ამ ტი­პის სა­ხე­ლებთან გა­ჩნდე­ბა -მა (ანამა, ბა­ბო­მა). მავ­რცობ ხმოვ­ნად და­სტურ­დება -ა (მი­რზა­სა) და -ი (მი­რზა­სი). გვხვდე­ბა -დამ თან­დე­ბუ­ლი (ქვე­შედამ „ქვე­ში­დან"). რე­ა­ლუ­რი სუბიექტის მრავ­ლო­ბი­თო­ბა გამო­ი­ხა­ტება -ან // -ენ ფორ­მან­ტე­ბით (აქან – „აქვთ“, ძინუან – „სძი­ნავთ“, უქნი­ან – „უქ­ნი­ათ“). -ავ და -ამ თემის ნიშ­ნე­ბი გა­ხმო­ვა­ნე­ბას იც­ვლიან ნამ­ყო უს­რულ­სა და მას­ზე დაფუძ­ნე­ბულ მწკრი­ვებ­ში (მა­ლევ­და „მა­ლავ­და“). ამა­ვე თე­მის­ნიშ­ნი­ან ზმნათაგან ვნე­ბი­თი არ­ქაული წე­სით იწარ­მო­ე­ბა (იმალ­ვის, იბ­მის).

სინ­ტაქ­სუ­რი თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბა­ნი: „ეში­ნია“ ტი­პის ზმნებ­თან და­ცულია ძველი ქარ­თუ­ლი­სე­ბუ­რი კონსტრუქ­ცია: ჩი­ტი­დამ მეშინოდა, „ჩი­ტის­გან მე­ში­ნო­და – ჩი­ტი­სა მე­ში­ნო­და“. აქ­ტ. სე­მან­ტი­კის გა­რდა­უ­ვა­ლი ზმნე­ბის II სე­რი­ის „ორმე­ბთან ქვემ­დე­ბა­რე და­სმუ­ლია ­მოთხრ. ბრუნვაში: წეუდა კაცმა. „და­უ­ძა­ხა“ ზმნას­თან ობი­ექტი დგას სა­ხ. ბრუნ­ვა­ში: დუ­უ­ძა­ხა ქე­ლოღ­ლა­ნი – „და­უ­ძა­ხა ქე­ლოღლანს“.

ლექსიკაში შე­ნა­ხუ­ლია არ­ქაულიფენა, ქარ­თული ლექ­სი­კა კარ­გა­დაა დაცუ­ლი სასოფლო-სა­მეურნეო ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ა­ში. შე­ი­ნიშ­ნე­ბა დი­ა­ლექ­ტუ­რი ინოვაციები: მრავლადაა თურ­ქული ნა­სეს­ხობა­ნი, თით­ქმის მთლი­ა­ნად თურ­ქულია ნა­თე­სა­ო­ბის ტერ­მი­ნო­ლო­გია. ტო­პო­ნი­მი­კა ქარ­თუ­ლია. სიტყვებიც კი, რომლებიც ცო­ცხალ მე­ტყველე­ბა­ში აღა­რ იხ­მა­რე­ბა, და­ცუ­ლია ტო­პო­ნი­მი­კა­ში (ბოს­ლი­ე­თი – ბოსელს „ახო­რი“ ჰქვია; ვა­კი­ე­თი – ვა­კეს „დუ­ზი“ ჰქვია).

• ქართული ენის დიალექტები

• ქართული ენა : ენციკლოპედია, 2008;
• გიგინეიშვილი ი., თოფურია ვ., ქავთარაძე ი., ქართული დი­ა­ლექ­ტო­ლო­გია, I, თბ., 1961;
• ფუტკარაძე შ., ჩვე­ნე­ბუ­რე­ბის ქარ­თული, ბა­თ., 1993.