Gagauzlar

Gagauzlar
İnsannar hepsi
250 - 300,000
Bölgeler
Moldova Respublikası	200,000
Ukrayna	60,000
Grețiya	30,000
Türkiye	100,000
Rusiya	15,200
Romıniya	24,500
Bulgariya	9.000
Balkan	460.000
Din
Hristian (Ortodoks)
Dil
Gagauz dili

Gagauzlar, Gagauz Türkläri — Moldova Respublikasının üülen tarafında bulunan Bucak denilän topraklarda yaşayan Hristian (ortodoks) olan, gagauz dilindä lafedän sayıdan aaz bir millettir. Müslüman Oguzlarla kaynaşıp müslüman olan gagauzlarlan akraba olan topluluklara Gacallar denir uzun zaman ünce anadoluya göçüp gagavuzlarlan uzak akraba olup yörük nufuslan karışannara Manav türkleri denir : Balkannardan Anadoluya Yerleşen Çeşitli Türk halklarının Ve Bizans-Latinner-nicea vakti Oguzlara Karşı Batı Anadoluya Yerleşdirilen (Kuman-Kıpçak-Peçeneg-Uz-Bulgar Türklerinin ) Oguz Türkleri`ylen karışmasıylan ortaya çıkan Türk grubu anlamına da ulaşıler manav türklerinin yaşadıı yerler : Sakarya, Bilecik, Balıkesir, Bursa, Çanakkale, Kocaeli, Eskişehir, Bolu , Düzce , Tekirdaa , Edirne , İzmit , Kütahya, Afyonkarahisar ,Yalova'da yaşayerler.

“Bucak” tatarcadan “köşä”, “er” annamına geler. Ama Moldova Respublikası (Hajdêu) hem Türkiyeli kimi araştırmacılara görä (M. Kafalı) bu ad ortaüzyıllar vakıdında burada han olan Buçek Hanın adından çekiler.

Gagauzlar dünnädä

Sayıya görä gagauzlar Moldovanın 4% yakın var hem dördüncü sırada bulunêrlar. Bundan kare Moldovaylan komşu edän Odesa bölgesinin küülerindä dä yaşêêrlar. 1853-1856 yıllarında olan Krım cengindän sora gagauzların kimileri Ukraynanın Zaporojye hem Krım bölgelerindä erleşerlär.

Kimileri da Rusiyanın Kabardino-Balkariya respublikasının Prohladnenskiy rayonunda hem İnguşetiyanın Molgobekskiy rayonunda erleşerlär. XX-ci üzyılın başında, Stolıpinskiy reformalardan sora, gagauzların birazı Kazahstanın hem Özbekistanın kimi rayonarına yaşamaa geçerlär. Evropanın da üülen-doou tarafında gagauzlar var: Bulgariyanın poyraz-doou tarafında, Grețiyanın Trakiya bölgesindä, Makedoniyanın hem Romıniyanın üülen-doou taraflarında da küüleri var.

Gagauz dili

Gagauz etnik adı, gagauz dili, dil bilimindä türk dili aylesinin Oguz (Üülen-batı yada batı Hun) koluna baalı. Gagauz dili içinä erken türk dili, bulgarca hem kıpçak dilindän kimi özellikleri alêr. Üzyıllar boyunca devam edän, karşılıklı etnik hem kultura kaynaşmakları sebepinnän, gagauzçada arapça, persça, rusça, romınca, bulgarca, italiyanca, portugezçä, hem başka dillerdän çok alıntı yapılmış.

Göç

Gagauzlar üülen Basarabiya yada Bucak topraklarına üzyıllar boyunca Bulgariyanın poyraz-doou taraflarından, hem da Trakiyanın hem Makedoniyanın grekça lafedän bölgelerindän göç edip, erleştilär. Bu göç etmenin en büük parçası XVIII-ci üzyılın ikinci payında hem XIX-cu üzyılın ilk payında oldu. Onnarın yaşadıkları bölgedä Rus-Türk cenginin keskin olduu, etnik, din, hem başka baskılar sebepinnän, düzensizlik hem aaçlık onnarı, öz vatannarını brakıp, gitmää zorladı. Müslüman

Göç edennär üülen Basarabiyanın steplerini edendilär. Orada küülär kurup, erleştilär, toprakları ekilir durumuna getirdilär. Metropoliyaları olmayan gagauzlar için Bucak Vatan oldu. Bundan sora dirilmä ömürünü Bucaa baaladılar. Gagauzların büünkü kulturası, komşu milletlerin kulturasınnan sıkı ilişkilär kurup, zenginneşeräk hem kendinä uygun özelliklär kavrayıp, genişlendi. Bununnan barabar gagauzlar kendi kulturalarını, milletin varlıını, dilin zenginniini, halk kalendarını, milli etiketini, ömür adımnarını korudu.

Yaşamak yerleri

Statistika bilgilerinä görä, angıları dayanêrlar 2004-däkı halk sayımına, Moldova Respublikasında yaşêêr 147,5 bin gagauz. Onnan Gagauz Yeri — 127,8 bin, munițipiu Kişinöv — 6,4 bin, Kahul rayonu — 3,6 bin, Taraklı rayonu — 3,5 bin, Bessarabyaska rayonu — 2,2 bin. (Bu sayımda esaba alınmêêr Administrativ Territorial Bölümlüü Transnistria hem munițipiu Benderı.)
Ukraynada 2001-ci yıl halk sayımına görä yaşêêr 31,9 bin gagauz, angısınnan 27,6 bin — Odesa bölgesindä.
Rusiyada 2002-ci yıl halk sayımına görä yaşêêr 12,2 bin gagauz. Moskva kasabası — 1 bin, Тümen bölgesi — 2,6 bin (angısınnan 1,6 bin Hantı-Mansi Avtonom Okrugunda).
Başka padişaalıklar: Türkiye — 15 bin, Grețiya — 3 bin, Bulgariya 1,4 binden 10 binä kadar, Romıniya — 1,2 binden çok 1 binä yakın: Kazahstanda, Özbekistanda, Türkmenistanda, Biyaz Rusiyada, Latviyada, Estoniyada, Gruziyada. Gagauzlar yaşêêrler taa hem Kanadada hem Braziliyada.

Halk kalendarı

Halk kalendarı iki perioda ayırılêr: yaz hem kış. Yaz başlamasının halk yortusu “Hederlez” may ayın 6-na geler, Ay Georgiy günündän başlêêr. Kış sa “Kasım” yortusunnan kutlanêr, 8 Kasım Ay Dmitriy gününnän başlêêr. Bu iki yortu da Moldova Respublikası tarafından 23 dekabri 1994-cü yılda verilän Gagauz Yerinin özel statusu kanonunda ofiţial yortular olarak kabledildi.

Hederlez

Milli yortu Hederlez (Ay Georgiy) yılın en önemli yortularından sayılêr hem üç gün sürer. Bu yortuylan bilä hayvancılıın, otların eşermesi hem sürülerin meralara götürülmesi işlärlän yaz da başlamış olêr. Bu gündä küülerdä çobannarlan para hem başka annaşmaları yapılêr. Yortunun önemli işlerindän biri dä bir kuzunun, kurban edileräk, bulgurlan yada pirinçlän doldurulaması hem fırında pişirilmesi. “Kurban” da Hederlezdä, Georgiy adına bir aylenin kişisinä duuma günündä, saalık için, askerdän dönmesini dileräk, ya da gözäl bir düün yapması için kesiler.

Hederlez yortusu herbir gagauz aylesindä evdä yada aul içindä bir masa donatılmasınnan kutlanılêr. Hazırlanan bu sofraya komşuları, senseleleri, küülüleri, musaafirleri teklif ederlär, onnara, adetä görä, şarap ikram edip, gözäl adet olarak sayılêr. Arnaut, gagauz hem bulgarların yaşadıkları Karakurt küüyündä (Ukraynanın Odesa bölgesinin Bolgrad rayonu) yortuyu bütün sokakça bakêrlar: sokakta uzun masa koyulêr, herkezi kurban kuzunun etindän hazırlanan “kurban”ıını, şarabını hem evdä hazırlanan iyecekleri getirer. Bu adet büünkü zamannaradan korundu.

Ay Georgiy adını taşıyan kliselerin bulunduu küülerdä, klisenin başçasında, bütün küüyün katıldıı kurban yortusu yapılêr. En çok hayvan bu türlü yortularda kurban ediler. Gagauzların “Allahlık” denilän kurbannık tosun bir yıl öncedän hazırlanêr. Bir yıl boyunca bu ayozlu tosuna hererdä: merada, sürü ya tek başına çayırlarda otlasın deyni bolluk veriler. Herliim “Allahlık” birisinin başçasına girärsä, onu kuumak ayıptır. Kurbannıın ayozluuna bukadar çok saygı gösteriler.

Bu gündä bütün küü katıldıı at yarışları, sport oyunnarı, güreşlär yapılêr. Eskidän milli sport – güreş yapılırdı. Klarnet, kemençä yada gayda havaları ötmesi altında, komşu küülerdän gelän güreşçilär serbest güreş yapardılar. Kazanannara paalı baaşış verilärdi. En paalı baaşış – boyunda kırmızı şirit baalı olan koyundu. Çempion “pelivan”, koyunu omuzlarına alıp, güreş erini üç kerä dolaşardı. “Pelivan” olan kişiyä bir yılın içindä diil salt kendi küüyündä, ama başka küülerdä dä saygı gösterilärdi.

Büünkü günnerdä sä valeybol, futbol, atletizm ya da başka yarışmaklar mutlaka düzünnener. Kutlamaklar stadionnarda olêr, güreşlär çeşitli kategoriyalarda yapılêr. Bu yarışlar ölä populär oldular, ani, bölgenin anılmış güreşçilerindän kaarä, dünnä, Evropa, eski SSRB respublikaları, Moldova hem komşu Ukrayna güreş çempionnanarı onnara katılêrlar.

Kasım

Kasım (Ay Dmitriy) yortuzu Hederlez gibi önemli sayılêr. Bu gündä küülülerin çobannarlan esaplaşmaları yapılêr, sürülär saabilerinä veriler hem Ay Dmitriy gününä kurban kesiler.

Moldova Respublikası parlamentı tarafından 23 dekabri 1994-cü yılında “Gagauziya (Gagauz Yeri) özel statusu”n verilmesi gagauz halkının milli kulturasının, dilinin, adetlerinin enidän dirilmesi için hem ilerlemesi için taa büük kolaylıklar verdi.

Folklor

Avtonomiya topraklarında her yılın düzünnenän halklararası folklor festivalleri “Gagauz Sesi”, at yarışları “Altın At”, şakalar panayırı “Şennik Panayırı”, Komrat kasabasında Hederlez günü yapılan halk türküsü günneri, Çadır kasabasında yapılan “Gagauz Türküsü” hem başka meropriyatiyalar, milletin etnik kulturasına, adetlerinä, geleceenä baalı bilim konferenţiyaları bu milletin üzyıllar boyunca yaşayacayına umut verer.

Gagauz köklü anılmış insannar

Başka Gagauzlar

This article uses material from the Wikipedia Gagauz article Gagauzlar, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Aksi belirtilmedikçe içeriğin kullanımı CC BY-SA 4.0 lisansı kapsamında uygundur. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Gagauz (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.