روانانگیز یا سایکواکتیو (به انگلیسی: Psychoactive drug)نوعی ترکیب شیمیایی است که عملکرد مغز را تغییر داده و باعث تغییراتی در ادراک، خلق، خودآگاهی یا رفتار میشود.
این مواد را میتوان برای مصارف پزشکی یا تفننی برای بهبود عامدانهٔ عملکرد یا تغییر خودآگاهی، برای مقاصد مناسکی، معنوی یا شمنباورانه یا برای تحقیقات به کار برد.
برخی از این داروها از سوی پزشک تجویز میشوند. نمونههای آن داروهای ضدافسردگی، داروهای ضداضطراب، داروهای ضدروانپریشی و داروهای محرک هستند. مصرف برخی از آنها کاملاً مجاز است و نیازی به نسخه دارویی ندارد؛ از میان آنها میتوان به گزانتینها که در قهوه، چای و شکلات یافت میشوند اشاره کرد.
البته لفظ «فعال کننده» در توصیف سایکواکتیوها، شاید مخاطب را به این اشتباه بیندازد که این ترکیبات شیمیایی باعث افزایش عملکرد نورونها میشوند، (مانند محرکها) درحالی که در واقعیت دارویی که وارد بدن شود و در نهایت روی روان تأثیر گذار باشد را سایکواکتیو مینامند. با این حال ترکیبات شیمیایی ضروری برای بدن مانند اکسیژن و آب که هم کاهش و افزایش بیشاز حد آنها باعث نقض در عملکرد نورونها میشود و در نهایت تأثیر خود را روی روان نمایان میکنند سایکواکتیو محسوب نمیشوند؛ زیرا سایکواکتیوها هم نوعی دارو(Drug) محسوب میشوند ولی موارد اشاره شده که نیاز بدن هستند و روی روان نیز تأثیر میگذراند دارو محسوب نمیشوند. با این حال ترکیبات سایکواکتیو بسیار متنوع و طیف عظیمی از ترکیبات شیمیایی طبیعی و سنتتیک (مصنوعی و صنعتی) را شامل میشود و توهمزاها، محرکها و سرکوب کنندهها سه ابر دسته از سایکواکتیوها محسوب میشوند.
مواد روانانگیز به سیستم عصبی بدن سرعت میبخشد. مصرف محرک یا (به انگلیسی: stimulant)ها اثراتی چون بیشتر شدن سرعت تنفس و ضربان قلب، بیشتر شدن فشار خون، جلوگیری از خواب را در پی دارند. این گروه شامل آمفتامینها (آمفتامین و متآمفتامین)، فنیداتها (متیلفنیدات)، تروپانها(کوکائین)کاتینونها، (کاتینون و کاتین) گزانتینها (کافئین) و نیکوتین (در دوزهای پایین) میشود.
داروهای سرکوب کننده (به انگلیسی: depressant) واکنشهای مغز را آهسته میکند. مصرف این مواد کم شدن سرعت تنفس و ضربان قلب - کم شدن فشار خون - خوابآور را در پی دارد.
افیونها و موادّ افیونیها از قبیل مرفین، هروئین و کراک هروئین، دزومرفین ،کدئین، ترامادول، متادون، بوپرنورفین، فنتانیل، سوفنتانیل، ۴ و کارفنتانیل در این دسته قرار میگیرند. از دیگر داروهای خانوادهٔ سرکوبکننده میتوان به بنزودیازپینها،باربیتوراتها، گابارژیکها مانند اتانول (الکلِ نوشیدنی الکلی)، گاما-هیدروکسیبوتیریک اسید GHB ،گاما بوتیرولاکتون GBL۴٬۱-بوتاندیول، متاکوالون اشاره کرد. دیگر داروهای این دسته به شمول گاباپنتینوئیدها از قبیلِ گاباپنتین، پرگابالین، فنیبوت، تینودیازپینها مانند متیزولام (Metizolam)، آتیزولام (Etizolam)، دزکلرو اتیزولام (Deschloroetizolam) و کلونیدین میباشد.
توهمزاها (به انگلیسی: Hallucinogen) سه گروهِ روانگردانها (مانند لایزرژآمیدها، الاسدی، تریپتامینها، دیامتی، سیلوسایبین و سیلوسین، فنتیلآمینها، مسکالین، سری 2C، سری DOx، سری ۲۵-انبی،)، منفککنندهها (مانند آریل سیکلو هگزیلآمینها، مرفینانها ،دیآریل اتیلآمینها) و هذیانآورها (مانند آلکالوئیدهای تروپان، آنتیهیستامینهای آنتیکولینرژیک) را شامل میشود.
بنابر آمار سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۰ میلادی، از میان ۲۲۰ میلیون مصرفکننده مواد اعتیادآور در جهان، بیش از ۱۶۰ میلیون نفر (افزون بر ۷۰ درصد) حشیش و فراوردههای گیاه شاهدانه هندی (کانابیس) استفاده میکنند.
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ سایکو اکتیو موجود است. |
This article uses material from the Wikipedia فارسی article سایکو اکتیو, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.