Νόηση

Περιλαμβάνει πολλές νοητικές λειτουργίες, όπως την αντίληψη, τη μάθηση, τη συσχέτιση/σύνδεση, την προσοχή, την παραγωγή γνώσης, τη μνήμη, την κρίση και αξιολόγηση, την αιτιολόγηση, την επίλυση προβλημάτων και λήψη αποφάσεων, την κατανόηση και την παραγωγή γλώσσας. Χρησιμοποιεί την υφιστάμενη γνώση, όπως επίσης ανακαλύπτει και νέα γνώση.

Κατά τον Ν. Εξαρχόπουλο, η νόηση είναι η πνευματική λειτουργία με την οποία «συγκρίνουμε, αναλύουμε, συνδυάζουμε, συνθέτουμε, ορίζουμε και ταξινομούμε το περιεχόμενο της συνειδήσεώς μας». Η νόηση στηρίζεται μεν στον κύκλο των παραστάσεων του ατόμου, αλλά λειτουργεί βασικά με έννοιες, που παριστάνονται με λέξεις κι αποτελούν τα στοιχεία και τα μέσα λειτουργίας της. Με τις νοητικές λειτουργίες της συσχέτισης του υλικού βιωμάτων δημιουργούνται οι σκέψεις. Η νόηση και οι σκέψεις, ως «πλάσματα» νοητικά, λειτουργούν με τις έννοιες, τις κρίσεις και τους συλλογισμούς. Οι κρίσεις στηρίζονται στις έννοιες και οι συλλογισμοί στις κρίσεις.

Η διάκριση νόησης και αίσθησης είναι θεμελιώδης και εμφανίζεται με την γέννηση του φιλοσοφικού στοχασμού.

Ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης θεωρεί την διάκριση αυτή όρο της διαφοροποίησης του ανθρώπου από τα άλλα ζώα.

Ενώ με την ικανότητα του "αισθάνεσθαι" είναι προικισμένα όλα τα ζώα, το "ξυνιέναι" - η ικανότητα δηλαδή κρίσης "περί των αφανέων" - είναι ίδιον του ανθρώπου.

Στον ίδιο άξονα έμελλε να κινηθεί η αρχαία ελληνική φιλοσοφία στο σύνολό της. Έτσι, ο Ηράκλειτος διακρίνει μία ψευδή και μία απατηλή κατ' αίσθησιν γνώση η οποία δεν είναι δυνατόν να οδηγήσει στη γνώση της ουσίας των πραγμάτων. Σ' αυτήν φθάνει ο ανθρώπινος λόγος μέσω μιας διαδικασίας εννοιολογικής ανάλυσης.