Ερημίτης: άτομο που ζει σε απομόνωση από την κοινωνία

* Για άλλες έννοιες δείτε Ερημίτης (αποσαφήνιση).

Ο ερημίτης, γνωστός (στη χριστιανική παράδοση) και ως αναχωρητής, είναι ένας άνθρωπος που ζει με τη θελησή του μόνος του, σε κάποια απομονωμένη τοποθεσία - ερημικό τόπο, από όπου και η ετυμολογία της λέξεως. Αυτή η εθελοντική απομόνωση ενός ανθρώπου από τους συνανθρώπους του ενέχει σημαντική θέση σε διάφορες θρησκείες, συνδεόμενη με την καταπίεση των σαρκικών επιθυμιών και την επίτευξη ανώτερης πνευματικής ασκήσεως. Η λέξη ασκητής έχει κάπως ευρύτερη έννοια, αφού μπορεί να σημαίνει και τον μοναχό που ζει (εγκαταβιώνει) σε μονή ή σκήτη μαζί με άλλους μοναχούς. Από την άλλη, με την ευρύτερη έννοια, η λέξη «ερημίτης» σημαίνει τον μοναχικό άνθρωπο, που έχει αποτραβηχθεί από την κοινωνία για οποιονδήποτε λόγο, ακόμα και αν ζει μέσα σε πόλη.

Στον Χριστιανισμό ο όρος αρχικά χρησιμοποιήθηκε για Χριστιανούς που ζούσαν ερημική ζωή από θρησκευτική πεποίθηση, δηλαδή τη «θεολογία της ερήμου» της Παλαιάς Διαθήκης, σύμφωνα με την οποία τα 40 χρόνια περιπλανήσεων των Εβραίων στην έρημο προορίζονταν να επιφέρουν μια «αλλαγή καρδιάς».

Η ερημιτική ζωή υπήρξε έτσι στη νέα αυτή θρησκεία μια πρώιμη μορφή μοναστικής ζωής, που προηγήθηκε της μοναστικής ζωής σε κοινόβια (μοναστήρια). Στο πρώτο κεφάλαιό του, ο Κανόνας του Αγίου Βενέδικτου θεωρεί τους ασκητές ως ένα από τα τέσσερα είδη μοναχών. Στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, εκτός από τους ασκητές που είναι μέλη θρησκευτικών ιδρυμάτων, το Ρωμαιοκαθολικό Κανονικό Δίκαιο (Κανόνας 603) αναγνωρίζει τους λεγόμενους «επισκοπικούς ασκητές», που ζουν μοναχικά υπό την καθοδήγηση του επισκόπου τους.

Συχνά, τόσο στη θρησκευτική όσο και στην κοσμική βιβλιογραφία, ο όρος «ερημίτης» χρησιμοποιείται πιο χαλαρά, για κάθε Χριστιανό που ζει μια απομονωμένη ζωή, εστιασμένη στην προσευχή. Άλλες θρησκείες, ιδίως ο Βουδισμός και ο Ινδουισμός, και κατά δεύτερο λόγο το Ισλάμ (Σουφισμός) και ο Ταοϊσμός, παρέχουν παραδείγματα ερημιτών με τη μορφή οπαδών τους που ζουν έναν ασκητικό τρόπο ζωής.

Παράδοση

 

Στην κοινή χριστιανική παράδοση, ο πρώτος γνωστός ερημίτης ήταν ο Παύλος ο Θηβαίος στην Αίγυπτο (3ος-4ος αι. μ.Χ.). Ο Άγιος Αντώνιος ο Μέγας (3ος-4ος αιώνας), που συχνά αναφέρεται ως «ο βασιλιάς/νικητής της ερήμου», είναι ίσως ο πιο διάσημος από όλους τους πρώτους Χριστιανούς ερημίτες, εξαιτίας και της βιογραφίας του από τον Άγιο Αθανάσιο Αλεξανδρείας. Ως προηγούμενο για τον αιγυπτιακό ερημιτισμό μπορεί να θεωρηθούν οι Σύροι ihidaya (= «μοναχικοί») ή bar qəyāmā (= «γιοι της Διαθήκης»). Σχετικώς με τα αίτια που προκάλεσαν αρχικώς τον χριστιανικό ερημιτισμό, διατυπώθηκε η άποψη ότι οι διωγμοί της νέας θρησκείας από τους Ρωμαίους Αυτοκράτορες υποχρέωσαν πολλούς Χριστιανούς να καταφύγουν σε ερημικούς τόπους. Αλλά η τάση προς τον μοναχικό βίο ενυπάρχει στη χριστιανική ηθική, καθώς και σε ιδιάζουσες θρησκευτικές αντιλήψεις που εισχώρησαν στη χριστιανική παράδοση ήδη από την αρχαιότητα. Οι διωγμοί απλώς πολλαπλασίασαν τους ερημίτες/αναχωρητές.

Οι Χριστιανοί ερημίτες στο παρελθόν ζούσαν συχνά σε απομονωμένα κελιά ή ερημητήρια, είτε φυσικά σπήλαια, είτε χτισμένες κατοικίες, που βρίσκονταν στην έρημο ή στο δάσος. Οι άνθρωποι μερικές φορές τους αναζητούσαν για πνευματική καθοδήγηση και συμβουλές. Μερικοί απέκτησαν τελικά τόσους πολλούς μαθητές, ώστε δεν είχαν πλέον την επιθυμητή για τον εαυτό τους μοναξιά. Μερικοί πρώιμοι Χριστιανοί πατέρες της ερήμου έπλεκαν καλάθια για να τα ανταλλάξουν με ψωμί.

Στους μεσαιωνικούς χρόνους, ερημίτες βρίσκονταν επίσης εντός ή κοντά σε πόλεις, όπου μπορούσαν να κερδίζουν τα προς το ζην ως φύλακες πυλών ή περαματάρηδες. Τον 11ο αιώνα η ζωή του ερημίτη κέρδισε αναγνώριση ως μια νόμιμη ανεξάρτητη οδός προς τη σωτηρία της ψυχής. Πολλοί ερημίτες τον ίδιο και τον επόμενο αιώνα άρχισαν να θεωρούνται άγιοι. Από τον Μεσαίωνα και μέχρι τους νεότερους χρόνους, ο ερημιτικός μοναχισμός ασκήθηκε επίσης στο πλαίσιο θρησκευτικών ιδρυμάτων στη χριστιανική Δύση.

Αναχωρητές

Ο όρος «αναχωρητής» (από το αρχαίο ελληνικό ρήμα ἀναχωρέω, που είχε τη σημασία «αποχωρώ», «αποσύρομαι») χρησιμοποιείται από τις πρώτες ήδη γραπτές πηγές και ανά τους αιώνες μέχρι σήμερα ως συνώνυμο του ερημίτη. Στη Δύση έλαβε ωστόσο και έναν ειδικότερο χαρακτήρα, αυτού που εγκαταβίωνε σε ένα «αναχωρητήριο», συνήθως μια μικρή καλύβη ή κελί κτισμένο σε μεσοτοιχία με έναν ναό. Η θύρα του αναχωρητηρίου αυτού συνήθως κτιζόταν με τούβλα σε μια ειδική τελετή που γινόταν από τον τοπικό επίσκοπο μετά την εγκατάσταση του αναχωρητή σε αυτό. Σώζονται μεσαιωνικοί ναοί με ένα μικρό παραθυράκι («θυρίδα») στη μεσοτοιχία, κοντά στο ιερό του ναού, ώστε ο αναχωρητής να συμμετέχει δια της ακοής στη Θεία Λειτουργία και να δέχεται τη Θεία Κοινωνία. Υπήρχε και ένα άλλο παράθυρο, που έβλεπε προς τον έξω κόσμο, από το οποίο ο αναχωρητής λάβαινε τροφή ως δωρεά από τους γείτονες και μπορούσε να δίνει πνευματικές συμβουλές σε όσους επιθυμούσαν.

Ορθοδοξία

 

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τις Ανατολικές Καθολικές Εκκλησίες οι ερημίτες ζουν έναν βίο προσευχής και μετανοίας. Ειδικότερα στη ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία υπάρχει η παράδοση των poustinik, που είναι ερημίτες οι οποίοι, εκτός από την προσευχή, είναι διαθέσιμοι για βοήθεια σε οποιονδήποτε την έχει ανάγκη, σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή. Παραπλήσιος του ερημίτη είναι ο μοναχός που βιώνει μια ημι-ερημιτική ζωή μέσα σε μία ανδρική μονή ή (κυρίως) σε μία σκήτη. Η παράδοση της σκήτης αρχίζει από την αιγυπτιακή έρημο στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους και συνεχίζεται μέχρι σήμερα, ιδίως στο Άγιο Όρος. Καθαρώς ερημιτική ζωή βιώνεται στις καλύβες και (για απόλυτη απουσία επαφής με ανθρώπους) στα ερημητήρια του Αγίου Όρους.

Καθολικισμός

Οι Ρωμαιοκαθολικοί που επιθυμούν να ζήσουν μοναστικά ως ερημίτες έχουν να επιλέξουν μεταξύ δύο πολύ συγκεκριμένων επιλογών:

• Να ενταχθούν σε ένα από τα «ερημιτικά» μοναχικά τάγματα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, όπως είναι οι Καρθουσιανοί ή οι Καμαλντολέζοι, τα οποία επιτρέπουν στα μέλη τους να ζήσουν ως ερημίτες.
• Να καταστούν «επισκοπικοί ασκητές», υπαγόμενοι απευθείας στον επίσκοπο της περιοχής όπου θέλουν να ασκητεύσουν, με την άδεια, την ευθύνη και την καθοδήγηση εκείνου, κατά τον Κανόνα 603 (§1 και §2) του ρωμαιοκαθολικού Κανονικού Δικαίου. Αυτή η μορφή ερημιτισμού προηγήθηκε ιστορικώς της προηγούμενης, υπάρχουσα ήδη από την αρχαία Εκκλησία.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν μεταξύ των πιστών άγαμοι λαϊκοί, που ακολουθούν ανεπισήμως έναν μοναχικό τρόπο ζωής, με λιγοστές επαφές με άλλους ανθρώπους, κάτι που επίσης είναι απόλυτα επιτρεπτό από την Εκκλησία.

Αγγλικανισμός

Παρά την αντίθεση του Προτεσταντισμού στον μοναχισμό, πολλές αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες που ανήκουν στην Αγγλικανική Κοινωνία έχουν την πρόβλεψη για ορισμένα μέλη τους να ζουν ως ερημίτες, χρησιμοποιώντας τον όρο solitaries (= μοναχικοί). Μία τουλάχιστον κοινότητα της Εκκλησίας της Αγγλίας, η Εταιρεία του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή, έχει σήμερα μόνο solitaries στο βρετανικό εκκλησίασμά της. Ο Αγγλικανισμός έχει επιπλέον την επιλογή για άνδρες και γυναίκες που αποζητούν να ζήσουν έναν άγαμο βίο αφιερωμένο στον Θεό να δώσουν σχετικούς όρκους ενώπιον του τοπικού επισκόπου τους. Το Handbook of Religious Life, της αγγλικανικής Συμβουλευτικής επιτροπής επί των σχέσεων Επισκόπων και θρησκευτικών κοινοτήτων, περιέχει ένα παράρτημα σχετικώς με την επιλογή, την αναγνώριση και τη διαχείριση των solitaries που ζουν εκτός των αναγνωρισμένων θρησκευτικών κοινοτήτων.

Αρχαίοι και μεσαιωνικοί χρόνοι

 

• Παύλος ο Θηβαίος, 3ος-4ος αιώνας, Αίγυπτος, θεωρούμενος από τον Άγιο Ιερώνυμο ως ο πρώτος ερημίτης
• Άγιος Αντώνιος ο Μέγας, 3ος-4ος αιώνας, Αίγυπτος, ένας Πατέρας της Ερήμου, θεωρούμενος ως ο θεμελιωτής του χριστιανικού μοναχισμού
• Ώρος της Νιτρίας ο αββάς, 4ος αιώνας, Αίγυπτος.
• Μακάριος της Αιγύπτου, 4ος αιώνας, ιδρυτής της Μονής του Αγίου Μακαρίου
• Άγιος Ιερώνυμος, 4ος αιώνας, Λεκάνη της Μεσογείου, Διδάσκαλος της Εκκλησίας, εμπνευστής των ιδρυτών του ομώνυμου Τάγματος των Ιερωνυμιτών
• Συγκλητική της Αλεξανδρείας, 4ος αιώνας, Αίγυπτος, μία από τις πρώτες «Μητέρες της Ερήμου»
• Γρηγόριος ο Φωτιστής, 4ος αιώνας, που κατέστησε την Αρμενία την πρώτη χριστιανική χώρα στην ιστορία
• Μαρία η Αιγυπτία, 4ος ή 5ος αιώνας, Υπεριορδανία, μετανοούσα
• Συμεών ό Στυλίτης, 5ος αιώνας, Συρία, στυλίτης άγιος
• Σάρα της Ερήμου, 5ος αιώνας, Αίγυπτος
• Βενέδικτος ο εκ Νουρσίας, 6ος αιώνας, Ιταλία, θεωρούμενος ως ο θεμελιωτής του Δυτικού μοναχισμού
• Κέβιν του Γκλενταλώχ, 6ος αιώνας, Ιρλανδία
• Άγιος Γαλληνός, 7ος αιώνας, Ελβετία, από τον οποίο πήραν το όνομά τους η πόλη και το καντόνι Σανκτ Γκάλεν
• Ρομουάλδος, 10ος-11ος αι., Ιταλία, ιδρυτής του τάγματος των Καμαλντολέζων
• Γκούδριδρ Θορμπγιαρναρντότερ, 10ος-11ος αι., Ισλανδία
• Μπρούνο της Κολωνίας, 11ος αι., Γαλλία, ιδρυτής των Καρθουσιανών
• Πέτρος ο Ερημίτης, 11ος αι., Γαλλία, γνωστός για τη «Σταυροφορία του λαού»
• Σέργιος του Ράντονεζ, 14ος αιώνας, Ρωσία
• Νικόλαος του Φλύε, 15ος αιώνας, προστάτης άγιος της Ελβετίας
• Ιουλιανή του Νόργουιτς, 15ος αιώνας, Αγγλία, αναχωρήτρια

Νεότερη εποχή

• Χουάν Διέγο, 1474-1548, Μεξικό, Ρωμαιοκαθολικός
• Γερμανός της Αλάσκας, 18ος αιώνας, Ορθόδοξος
• Άγιος Σεραφείμ του Σάροφ, 18ος/19ος αιώνας, Ορθόδοξος
• Τόμας Μέρτον, 20ός αιώνας, Ρωμαιοκαθολικός Τραπιστής μοναχός, συγγραφέας 50 βιβλίων
• Αδελφή Σχολαστική Ήγκαν, «επισκοπική ασκήτρια», συγγραφέας
• Μασαφούμι Ναγκασάκι, ο «Γυμνός ερημίτης της Ιαπωνίας», ασκήτευσε στο νησί Σοτοπανάρι μέχρι που αρρώστησε και οι κρατικές υπηρεσίες τον υποχρέωσαν να εγκαταλείψει το νησί.
• Σαρλ ντε Φουκώ, 19ος/20ός αιώνας, Ρωμαιοκαθολικός

 

Από θρησκευτικής απόψεως το ίδιο το γεγονός ότι ο ερημίτης ζει με ελαχιστοποιημένη την επαφή με άλλους ανθρώπους είναι μια μορφή ασκήσεως, μέσα από την οποία ο ερημίτης αποκηρύσσει στην πράξη τις εγκόσμιες μέριμνες και ηδονές. Αυτό γίνεται για διάφορους λόγους, αναλόγως της θρησκείας, όπως: για να έλθει κάποιος εγγύτερα στη θεότητα που λατρεύει ή ευσεβείται, για να αφιερώσει όλη του την ενεργητικότητα στην αυτοαπελευθέρωση από τη σαμσάρα, και άλλα. Ο ερημιτισμός εμφανίζεται σε αρχαίες παραδόσεις με τη μορφή της σραμάνα, στον Βουδισμό, τον Ινδουισμό, τον Τζαϊνισμό και τον σουφισμό, ενώ και ο Ταοϊσμός έχει μια μακρά παράδοση ασκητών και ερημιτών. Στη μοναξιά ο ερημίτης αποζητεί την ηρεμία για διαλογισμό, προσευχή, αυτοσυνειδησία και προσωπική ανάπτυξη του νου και της ψυχής, χωρίς τις αποσπάσεις που επιφέρει η επαφή με την ανθρώπινη κοινωνία και η ανάγκη να διατηρεί συνεχώς τα κοινωνικώς αποδεκτά στάνταρ στην καθαριότητα, την ένδυση ή την επικοινωνία. Η άσκηση μπορεί επίσης να περιλαμβάνει λιτότητα ή νηστεία στη διατροφή, καθώς και χειρωνακτική εργασία για την επιβίωση.

Αξιοσημείωτοι ερημίτες άλλων θρησκειών

 

• Λου Σανγκ, 12ος/11ος αιώνας π.Χ., έζησε ως ερημίτης αφότου τον αγνόησε ο βασιλιάς Τζόου.
• Ο ίδιος ο Λάο Τσε, ο ημι-μυθικός ιδρυτής του φιλοσοφικού Ταοϊσμού, υπήρξε ερημίτης σύμφωνα με ορισμένες παραδόσεις.
• Τζανγκ Νταολίν, 1ος-2ος αιώνας μ.Χ., αποσύρθηκε στο όρος Πέι-μανγκ της Κίνας, όπου εξάσκησε ταοϊστικές μεθόδους προκειμένου να επιτύχει μακροβιότητα.
• Γουάνγκ Φου, 3ος αι. μ.Χ., ερημίτης που εγκατέλειψε την κινεζική κοινωνία εξαιτίας των ευνούχων κατά την ιστορική περίοδο των Τριών Βασιλείων. Ήταν Κομφουκιανός και συνέγραψε το έργο 潛夫論, (= «Σχόλια ενός αναχωρητή»).
• Γιοσίντα Κένκο (1283-1350), Ιάπωνας Βουδιστής, συγγραφέας
• Χσου-γιουν (περ. 1840 – 1959), ασκητής του Βουδισμού Τσαν
• Ατζάν Μουν Μπουριντάτα (1870-1949), μπίκου ιδρυτής της «ταϊλανδικής παραδόσεως του δάσους», που πέρασε τον βίο του περιδιαβαίνοντας στην Ταϊλάνδη, τη Βιρμανία και το Λάος, διαμένοντας κυρίως μέσα στα δάση διαλογιζόμενος.
• Ράμανα Μαχάρσι (1879-1950), Ινδός ερημίτης και φιλόσοφος
• Μπάαλ Σεμ Τοβ, ραββίνος, ιδρυτής του Χασιδισμού, έζησε πολλά χρόνια ως ερημίτης στα Καρπάθια.

 

• Στην ιπποτική μυθιστορία του Μεσαίωνα, ο περιπλανώμενος ιππότης συναντά συχνά ερημίτες. Ο ερημίτης εδώ είναι συνήθως ένας σοφός γέροντας που θα του δώσει συμβουλές. Ειδικότερα ιππότες που αναζητούν το Άγιο Δισκοπότηρο, μαθαίνουν από τον ερημίτη τα ατοπήματα για τα οποία πρέπει να μετανοήσουν και τη σημασία των συναντήσεών τους, των ονείρων τους και των οραμάτων τους. Κάποιοι κακοί μάγοι εμφανίζονται μερικές φορές να παριστάνουν τους ερημίτες, προκειμένου να δικαιολογήσουν την παρουσία τους στις ερημιές και να δώσουν στους ήρωες μια ψευδή αίσθηση ασφάλειας. Στη Νεραϊδοβασίλισσα του Έντμουντ Σπένσερ συμβαίνουν αμφότερα: ο ιππότης συναντά έναν καλό ερημίτη, ενώ και ο μάγος «Αρχιμάγος» (Archimago και στο πρωτότυπο) υποδύεται έναν ερημίτη. Οι ερημίτες περιγράφονται κάποτε ως χορτοφάγοι για λόγους ασκήσεως, όπως πολλές φορές ήταν και στην πραγματικότητα οι ερημίτες του Μεσαίωνα.
• Ερημίτες εμφανίζονται σε μερικές από τις ιστορίες του Δεκαήμερου του Βοκάκιου (14ος αιώνας). Στη γνωστότερη από αυτές (10η ιστορία της τρίτης ημέρας), μια νεαρή αποπλανάται από έναν ερημίτη στην έρημο κοντά στην Κάφσα. Η αφήγηση αυτή κρίθηκε τόσο άσεμνη, ώστε μεταφράσθηκε στην αγγλική μόλις τον 20ό αιώνα.
• «Οι τρεις ερημίτες» («Три Старца») είναι περίφημο διήγημα του Ρώσου συγγραφέα Λέοντα Τολστόι, που δημοσιεύθηκε το 1886. Επίσης ο πρωταγωνιστής στο μεταγενέστερο διήγημα του Τολστόι «Ο πατήρ Σέργιος» είναι ένας αριστοκράτης που στρέφεται σε μια μοναχική ζωή και γίνεται ερημίτης όταν μαθαίνει ότι η αρραβωνιαστικιά του ήταν μια απορριφθείσα ερωμένη του Τσάρου.
• Ο Φρίντριχ Νίτσε, στο επιδραστικό έργο του Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, δημιουργεί τον χαρακτήρα του ερημίτη Ζαρατούστρα (ονομασμένο έτσι από τον προφήτη του Ζωροαστρισμού), ο οποίος εξέρχεται από την απομόνωσή του προκειμένου να αραδιάσει τις φιλοσοφίες του στην υπόλοιπη ανθρωπότητα.

• Το ντοκιμαντέρ του BBC The Hermit of Treig (2022) ακολουθεί τη ζωή του Κεν Σμιθ, ερημίτη επί 40 χρόνια στη Σκωτία.

• Πατέρες της Ερήμου
• Χριστιανικός μοναχισμός
• Ασκητισμός
• Στυλίτης

Πηγές

• Γ.Κ. Παίδαρος: το λήμμα «αναχωρητής» στη Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Χάρη Πάτση», τόμος 5, σελ. 533
•   «Hermits». Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. 1913. 

• Μοναχού Βλασίου του Αγιορείτου: Οι αόρατοι ερημίτες του Άθωνα - το μυστήριον της αθωνικής ερήμου, εκδ. «Τέρτιος», Μάρτιος 2023, ISBN 978-960-8449770
• Jotischky, Andrew: A Hermit's Cookbook: Monks, Food and Fasting in the Middle Ages, εκδ. Continuum, 2011
• Jotischky, Andrew: The Perfection of Solitude: Hermits and Monks in the Crusader States, Pennsylvania State University Press, 1995
• Leyser, Henrietta: Hermits and the New Monasticism: A Study of Religious Communities in Western Europe, 1000-1150, Palgrave Macmillan, 1984

• Πηγές και σκέψεις για τους ερημίτες και την απομόνωση
• «Ηikikomori: Οι σύγχρονοι ερημίτες του αναπτυγμένου κόσμου»
• Rotha Mary Clay: The Hermits and Anchorites of England, το πλήρες βιβλίο με την εικονογράφηση