Αριστοφάνης: Αθηναίος θεατρικός συγγραφέας

Ο Αριστοφάνης είναι, μαζί με τον Εύπολι και τον Κρατίνο, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της περιόδου της αρχαίας αθηναϊκής κωμωδίας που χαρακτηρίζεται ως «αρχαία κωμωδία» και ο μοναδικός του οποίου σώζονται ακέραια έργα, με εξαίρεση τον Μένανδρο του οποίου σώζεται ακέραιο μόλις ένα έργο. Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., συνέγραψε 46 κωμωδίες. Από αυτές σώζονται 11 ακέραιες, ενώ παραδίδονται 924 αποσπάσματα.

Αριστοφάνης
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Ἀριστοφάνης (Αρχαία Ελληνικά)
Γέννηση	445 π.Χ. (περίπου) Αθήνα
Θάνατος	385 π.Χ. Αθήνα
Χώρα πολιτογράφησης	Αρχαία Αθήνα
Δημότης (αρχ. Αττική)	Κυδαθήναιο
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	κωμικός συγγραφέας θεατρικός συγγραφέας ποιητής
Αξιοσημείωτο έργο	Αχαρνής Όρνιθες Νεφέλες Εκκλησιάζουσες Βάτραχοι Ιππής Λυσιστράτη Ειρήνη Πλούτος Θεσμοφοριάζουσες Σφήκες
Επηρεάστηκε από	Πίνδαρος Ευριπίδης Σωκράτης
Οικογένεια
Τέκνα	Αραρώς
Γονείς	Φίλιππος
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Διαθέτουμε ελάχιστες, ανεξάρτητες πληροφορίες για τη ζωή του και, συχνά, στοιχεία για τη βιογραφία του αντλούνται από τις ίδιες τις κωμωδίες του, και πρέπει γι' αυτό να αντιμετωπίζονται με μεγάλη επιφυλακτικότητα.

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 445 π.Χ. περίπου, και πέθανε στα μέσα της δεκαετίας του 380 π.Χ. Έζησε στην Αθήνα και μεγάλωσε τα χρόνια που ξεκίνησε για την Αθήνα και τους κατοίκους της μία εποχή ειρήνης και άνθησης, κατά την οποία στην πολιτική ζωή κυριαρχούσε η προσωπικότητα του Περικλή (ειρήνη με τη Σπάρτη και την Περσία) και η οποία διήρκεσε μέχρι την έναρξη του τριακονταετούς πελοποννησιακού πολέμου το 431 π.Χ..

Ήταν γιος του Φιλίππου, γνήσιου Αθηναίου, από τον δήμο Κυδαθηναίων κι έτσι θεωρείται κι αυτός γνήσιος Αθηναίος πολίτης. Για τη ζωή του, όμως, μόνο ελάχιστα μας είναι σήμερα γνωστά.

Νυμφεύτηκε νωρίς κι απέκτησε τρεις γιους, τον Φίλιππο, τον Νικόστρατο και τον Αραρότα. Ο τελευταίος ήταν κι αυτός κωμικός ποιητής και με το όνομά του ο Αριστοφάνης δίδαξε στα τελευταία χρόνια της ζωής του τις κωμωδίες του Κώκαλον και Αιολοσίκωνα. Ο Αραρώς δίδαξε και δικά του πρωτότυπα έργα.

Έλαβε συνολικά, 10 μεγάλα πρώτα βραβεία σε σχετικούς θεατρικούς διαγωνισμούς. Από τα έργα του φαίνεται πως είχε εξαιρετική μόρφωση, γενική και ειδική. Εκτός από την καθολική μόρφωση, την οποία η Αθήνα του Περικλή έδινε στους νέους, γνώριζε άριστα τα έργα των προηγούμενων ποιητών και φρόντισε να τελειοποιηθεί στη σκηνική τέχνη. Ήταν πνευματώδης ευφυολόγος, χιουμορίστας και με περίσσεια τόλμη καυτηρίαζε προπάντων τους δημαγωγούς, τους σοφιστές και τον δήμο Αθήνας.

Φαίνεται πως γνώριζε πολύ καλά τις τραγωδίες του Αισχύλου, τον οποίο θαύμαζε για τη συντηρητικότητά του και στον οποίο, στους Βατράχους, ύστερα από μεγάλη διαδικασία που γίνεται στον Άδη, δίνει τα πρωτεία της τραγικής ποίησης. Επίσης είναι άριστος γνώστης των Ωδών του Πινδάρου και του Στησιχόρου. Εκείνος όμως που επέδρασε πολύ στο ύφος, στην τεχνική και στη γλώσσα του, ήταν ο Ευριπίδης, παρόλο που αποτελούσε το μόνιμο στόχο των επιθέσεων και των διακωμωδήσεών του. Ο Κρατίνος, για να χαρακτηρίσει την προσκόλληση αυτή, έπλασε αυτή τη λέξη: "ευριπιδαριστοφανίζειν".

Οι σημαντικότερες πηγές για τις διδασκαλίες των έργων του Αριστοφάνη είναι οι επιγραφές με τους καταλόγους νικητών σε δραματικούς αγώνες, οι αρχαίες υποθέσεις στα σωζόμενα έργα του και οι πληροφορίες που παραθέτουν οι αρχαίοι λεξικογράφοι.

Ο Αριστοφάνης παρουσίασε τις τέσσερις πρώτες κωμωδίες του αναθέτοντας την διδασκαλία του χορού στον Καλλίστρατο: οι Δαιταλείς διδάχθηκαν το 427 π.Χ., στα Μεγάλα Διονύσια της επόμενης χρονιάς (426 π.Χ.) παρουσιάστηκαν οι Βαβυλώνιοι, με τους οποίους ο Αριστοφάνης κέρδισε πιθανώς το πρώτο βραβείο και στα Λήναια του επόμενου έτους (425 π.Χ.) οι Αχαρνής, με τους οποίους επιτίθεται στις πολεμικές επιλογές των Αθηναίων και προβάλλει την ιδέα για σύναψη συνθήκης ειρήνης με τη Σπάρτη. Το 424 παρουσιάστηκε η κωμωδία Ιππής, που αποτελεί μία καυστική αν και κωδικοποιημένη σάτιρα για τους Αθηναίους πολιτικούς, προπάντων για τον στρατιωτικό ηγέτη της δημοκρατικής παράταξης Κλέωνα, στον οποίο είχε επιτεθεί ήδη έντονα στο έργο του Βαβυλώνιοι και τον οποίο κατηγορεί για δημαγωγία.

Το 423 π.Χ. παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια το έργο Νεφέλαι, το οποίο αποτελεί μια σάτιρα για τις (τότε) μοντέρνες παιδαγωγικές ιδέες του Σωκράτη. Αυτή η κωμωδία για τον Σωκράτη απετέλεσε πρότυπο για διάφορους Ευρωπαίους συγγραφείς της κλασικής και ρομαντικής εποχής (Λέσινγκ, Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε κ.ά.)

Το 422 π.Χ. παρουσιάστηκε στα Λήναια το έργο Σφήκες, με το οποίο ο Αριστοφάνης λοιδορεί το δικαστικό σύστημα της Αθήνας και ιδιαίτερα τη δικομανία των οπαδών του Κλέωνα που είχε χάσει μια δίκη για υπεξαίρεση. Η κωμωδία Ειρήνη παρουσιάστηκε το 421 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τις καταστροφικές επιπτώσεις του πελοποννησιακού πολέμου στους αγρότες, οι οποίοι στέλνουν μια επιτροπή στον Όλυμπο και ελευθερώνουν την Ειρήνη.

Το έργο Όρνιθες παρουσιάστηκε το 414 π.Χ. επίσης στα Μεγάλα Διονύσια και θεωρείται, λόγω της σκηνικής πληρότητας, το πλέον πετυχημένο έργο του Αριστοφάνη. Πραγματεύεται, όπως οι Ιππής τις πρακτικές των πολιτικών και στρατιωτικών, όμως χωρίς αναφορές σε επίκαιρα γεγονότα της Αθήνας, αλλά ως σημείο εκκινήσεως για να περιγράψει μια ιδανική κοινωνία και ταυτόχρονα για να αποδείξει τη βεβαιότητα για την αποτυχία της. Αν και το έργο αυτό δεν περιέχει το συνήθη για τον Αριστοφάνη πολεμικό τόνο, δεν του λείπουν οι σατιρικές αναφορές σε έργα των Αισχύλου, Ευριπίδη, Πίνδαρου κ.ά. Στα έργα του Θεσμοφοριάζουσες (411 π.Χ.) και Βάτραχοι (405 π.Χ.) παρωδούνται τα έργα του Ευριπίδη ως προς το θέμα και το ύφος τους.

Το διασημότερο έργο του Αριστοφάνη είναι η Λυσιστράτη, που παρουσιάστηκε επίσης το 411 π.Χ.. Η ομώνυμη ηρωίδα του έργου πείθει τις γυναίκες της Αθήνας και της Σπάρτης να απέχουν από τις ερωτικές δραστηριότητες για να υποχρεωθούν οι άντρες να διακόψουν τον πόλεμο. Το σχέδιο αυτό πετυχαίνει μετά από μερικές εμπλοκές. Αν και το έργο φαίνεται να έχει ευγενή στόχο, τη διακοπή του πολέμου και την έλευση της ειρήνης, όπως γνωρίζουμε από την ιστορία, οι ολιγαρχικοί Λακεδαιμόνιοι δέχονταν να διακόψουν τον πόλεμο με κύριο όρο να καταργήσουν οι Αθηναίοι το δημοκρατικό πολίτευμα. Αυτή ήταν και η επιθυμία του Αριστοφάνη, ο οποίος μαζί με τους ολιγαρχικούς υποστήριζε καθετί που θα υπέσκαπτε το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας. Τα ύστερα έργα Εκκλησιάζουσες (393 π.Χ.) και Πλούτος (388 π.Χ.) ασχολούνται με ζητήματα της ιδιωτικής περιουσίας.

Τα έργα του Αριστοφάνη είχαν σημαντική επίδραση σε μεταγενέστερους συγγραφείς, ιδίως σε Άγγλους σατιρικούς του 17ου και 18ου αιώνα.

Σωζόμενες κωμωδίες

• Αχαρνείς (425 π.Χ.)
• Ιππείς (424 π.Χ.)
• Νεφέλες (423 π.Χ.)
• Σφήκες (422 π.Χ.)
• Ειρήνη (421 π.Χ.)
• Όρνιθες (414 π.Χ.)
• Λυσιστράτη (411 π.Χ.)
• Θεσμοφοριάζουσες (411 π.Χ.)
• Βάτραχοι (405 π.Χ.)
• Εκκλησιάζουσες (392 π.Χ.)
• Πλούτος (388 π.Χ.)

Αποσπασματικά σωζόμενες κωμωδίες

• Δαιταλείς (427 π.Χ.)
• Βαβυλώνιοι (426 π.Χ.)
• Γεωργοί (424 π.Χ.)
• Ολκάδες (423 π.Χ.)
• Προάγων (422 π.Χ.)
• Αμφιάραος (414 π.Χ.)
• Πλούτος α' (408 π.Χ.)
• Γηρυτάδης (407 π.Χ.)
• Κώκαλος (387 π.Χ.)
• Αιολοσίκων β' (386 π.Χ.)
• Ταγηνισταί

Νεοελληνικές μεταφράσεις

• Αχαρνής
  • Μάρκος Αυγέρης ("Φέξης" 1911)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
• Ιππής
  • Μάρκος Αυγέρης ("Φέξης" 1911)
  • Κώστας Βάρναλης ("Κέδρος" 1970)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
  • Σωτήρης Κακίσης ("Έκδοση Εθνικού Θεάτρου" 2021)
• Νεφέλαι
  • Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ("Χ.Νικολαϊδου-Φιλαδελφέως" 1860)
  • Πολύβιος Δημητρακόπουλος ("Φέξης" 1910)
  • Γεώργιος Σουρής ("Ελλην. Εκδοτ. Εταιρεία" 1910 και Άπαντα τ. Α΄, "Γιοβάνης" 1966)
  • Κώστας Βάρναλης ("Ι.& Π.Ζαχαρόπουλος" & αρχαίο κείμενο, 1939 και "Κέδρος" 1970)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - & αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
• Σφήκες
  • Μάρκος Αυγέρης ("Φέξης" 1911)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
• Ειρήνη
  • Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ("Χ.Νικολαϊδου-Φιλαδελφέως" 1860)
  • Μάρκος Αυγέρης ("Φέξης" 1911)
  • Κώστας Βάρναλης ("Ι.& Π.Ζαχαρόπουλος" & αρχαίο κείμενο, 1956 και "Κέδρος" 1970)
  • Θεοδόσης Πιερίδης ("Ηριδανός" 1970)
  • Φώτος Γιοφύλλης ("Μαρή" χχ)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
• Όρνιθες
  • Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ("Χ.Νικολαϊδου-Φιλαδελφέως" 1860)
  • Πολύβιος Δημητρακόπουλος ("Φέξης" 1910)
  • Βασίλης Ρώτας ("Εταιρεία Λογοτεχνικών Εκδόσεων" 1960)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
• Λυσιστράτη
  • Πολύβιος Δημητρακόπουλος ("Φέξης" 1910)
  • Φώτος Γιοφύλλης (1953 και "Αγγελιδάκη" 1962)
  • Κώστας Βάρναλης ("Κέδρος" 1965)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
  • Κώστας Ταχτσής ("Ερμής" 1990)
  • Σωτήρης Κακίσης ("Έκδοση Εθνικού Θεάτρου" 2020)
• Θεσμοφοριάζουσαι
  • Μάρκος Αυγέρης ("Φέξης" 1912)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
• Βάτραχοι
  • Πολύβιος Δημητρακόπουλος ("Φέξης" 1910)
  • Απόστολος Μελαχρινός (& αρχαίο κείμενο - "Ι.& Π.Ζαχαρόπουλος" 1940)
  • Κώστας Βάρναλης ("Κέδρος" 1971)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
  • Κώστας Ταχτσής ("Ερμής" 1990)
• Εκκλησιάζουσαι
  • Πολύβιος Δημητρακόπουλος ("Φέξης" 1910)
  • Φώτος Γιοφύλλης ("Πανελλήνιος Εκδ.Οίκος" 1935 και "Μαρή" χχ)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" 1956)
  • Κώστας Βάρναλης ("Κέδρος" 1970)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)
  • Κώστας Ταχτσής ("Ερμής" 1990)
• Πλούτος
  • Μάρκος Αυγέρης ("Φέξης" 1912)
  • Κώστας Βάρναλης ("Ι.Ν.Ζαχαρόπουλος" & αρχαίο κείμενο, 1956 και "Κέδρος" 1971)
  • Θρασύβουλος Σταύρου ("Εστία" χχ)
  • Νίκος Σφυρόερας (& αρχαίο κείμενο - "Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός" χχ)

• λοπαδοτεμαχοσελαχογαλεοκρανιολειψανοδριμυποτριμματοσιλφιολιπαρομελιτοκατακεχυμενοκιχλεπικοσσυφοφαττο περιστεραλεκτρυονοπτοπιφαλλιδοκιγκλοπελειολαγῳοσιραιοβαφητραγανοπτερύγων

• Dover K.: Η κωμωδία του Αριστοφάνη, μτφρ.: Φ. Κακριδής. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1978
• Μπούρας Ν.: Αριστοφάνης και Αθήνα, Αθήνα: Εκδόσεις Κολεγίου Αθηνών, 1986
• Zimmermann B.: Η αρχαία ελληνική κωμωδία (Αριστοφάνης - Μένανδρος), μτφρ.: Η. Τσιριγκάκης. Αθήνα: Παπαδήμας, 2002.
• Οικονόμου Γεώργιος και Αγγελινάρας Γεώργιος: Βιβλιογραφία των εμμέτρων νεοελληνικών μεταφράσεων της αρχαίας ελληνικής δραματικής ποιήσεως, Αθήναι 1973
• Thiercy Pascal: Ο Αριστοφάνης και η Αρχαία Κωμωδία, μτφρ.: Γ. Φ. Γαλάνης, Πατάκης, Αθήνα 2001

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

•   Παρασκήνιο, Ο Αριστοφάνης στο Θέατρο Τέχνης (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)