Namtɛri filimbu ʒilɛli ni nyɛla binkɔbiri, tihi ni binnema ni naari ʒilɛli ni shɛm bee tingban shɛli ni ban namtɛri naara ka di nyɛla bɛ bi zaŋ la bɛ zaɣa niŋ di ni.
Namtɛri ŋɔ naabu ni tooi nyɛla ninsalinima tuma, kom kalinsi ni tulim.
Yaɣ sheli | change, external risk, extinction, biological risk |
---|---|
N tahi | global warming |
Handled, mitigated, or managed by | sustainable development |
Nimsalinima tuma ni tooi nyɛla bɛ kurila binkɔbiri ŋɔ ka bi wumsiri lala binkɔbiri ŋɔ maa, bɛ birili bee bɛ zaɣ' maŋli ti bi lahi yɛn beni. Di yi lahi niŋ ka di yi nyɛla tihi ka ninsalinima ŋɔ ŋmara ka bi sari lala tihi ŋɔ shɛŋa, di yɛn ti paai la saha shɛli ka tihi ŋɔ gba lahi kani.
Tihi ŋmabu mi gba ni tooi tahi sa' pooli na bee n-che ka saa bi lahi mira. Tihi yi zooi luɣ' shɛli di cherimi ka saa bi naɣiri nimaani ka lahi che ka binnema be lala bobili maa dama binnema gba bɔrila mahili ni be shɛli.
Binyɛri shɛŋa din tahiri Namtɛri filimbu ʒilɛli puuni n-nyɛ:
2. Mɔ'nyɔbo : Namtɛri ŋɔ saɣimbu ni tooi lahi nyɛla mɔri nyɔbu ti ʒilɛli puuni. Di yi niŋ ka niri yi nyɔ mɔɣu, di nyɛla din ni tooi di n-saɣim namtɛri ŋɔ birili zaa ka yi ti lahi bɔri lala bini maa yi ʒilɛli puuni ka ku nya li. Di ni tooi lahi di tihi hali n-ku binnema ban tiri tingbani tam ka yi ti ko ka yi bindira bi tooi niŋ.
3. Binkɔbiri/binnema kubu: Ti namtɛri ŋɔ gbarigibu shɛŋa yirila ti binkɔbiri bee binnema kubu ni na. Binkɔbiri ŋɔ kubu che ka ti yi ti bɔri bɛ bukaata ka bi tooi nyari ba. Binnema ŋɔ gba shɛba nyɛla ban tiri ti tiŋgbani tam n-tooi che ka pukpariba kɔri nyara, di zuɣu di yi ti niŋ ka lala binnema ŋɔ maa buɣim di tiŋa di tooi kuri ba mi n-che ka tam la gbarigi zaa.
4. Sa' pooli: Sa' pooli gba nyɛla ti namtɛri ŋɔ maa ni zɔri shɛli pam ti ʒilɛli puuni. Di yi ti niŋ ka saa zaɣisi mibu, mɔri, tihi, binkɔbiri ni binnema zaa niŋdila wahala. Dama kom din yɛn nya n-nyu yɛn nyɛla tɔm ti ba, hali binnema ŋɔ shɛba ni tooi pili kpibu dama kom kani din yɛn nyu.
5. Tulim/wuntaŋ biɛɣu: Tulim gba tooi muɣisiri ti namtɛri ŋɔ maa pam. Tulim ŋɔ nyɛla din tooi kuuri namtɛri ŋɔ shɛŋa kamani mɔri ni tihi zaa n-che ka di filindi ti ʒilɛli puuni. Tulim ŋɔ tooi lahi che ka ti mɔɣa la nyuuri yomyom n-tahiri kokpaɣu na.
Di tahiri nyɛvuli pooli na tihi ni binkɔbiri zaa sani: Ti dunia namtɛri ŋɔ pirigili tahirila nyɛvuli pooli na ka di nyɛla dɔriti ka di shɛŋa tiri taba. Lala nyɛvuli pooli ŋɔ mi chɛrimi ka bɛ filindi ti biɛhigu puuni.
Bɛ ni tooi lahi che ka ninsalinima ko ka bi nya: Namtɛri ŋɔ pirigili mali barinanima pam zaŋ ti ʒilɛli puuni, ka di nyɛla bɛ shɛba saɣindila ninsalinima bindira bee puzuri. Kamani so ni tooi ko o shinkaafa ka noonsi yɛli ni o di yihi binshɛli di puuni. Dama bɛ yɛn di la shinkaafa ŋɔ zaa ka o ti bi lahi nya shinkaafa belinli gba puu maa ni. Yaha binkɔbiri ŋɔ gba shɛba kamani jansi yi kana ti yi niri kawana zuɣu, bɛ yɛn ŋubila lala kawana maa ka lahi tom saɣim di shɛŋa.
Di shɛŋa lala nyɛla din saɣindi ti ʒilɛli nɛma: Namtɛri ŋɔ shɛŋa lahi nyɛla din tiri ti yɛlimuɣisira pam ti biɛhigu puuni. Kamani saa ni yi ti yɛn mi ka ʒɛri pɔhim la, tihi ŋɔ shɛŋa tooi baɣi ti yinsi ka di tooi che ka pɔhim yi ti ʒe pam n-tooi daari tihi ŋɔ shɛŋa luhiri ti yiya bee ti duri zuɣu ka di gba tooi mali ti muɣisigu pam.
Yala pam beni ka niriba ni tooi niŋ n-gu ka taɣi dunia namtɛri ŋɔ ti ʒilɛli puuni. Lala yala maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.
This article uses material from the Wikipedia Dagbanli article Biodiversity loss, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Lahabali be yaɣili ŋɔ CC BY-SA 4.0 gbaa yihi bɛ yi ti a tibili Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Dagbanli (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.