Чан

Чан йу жима, диаметр микронан дакъош тӀиера максимум — 0,1 мм кхаччалца йолу дакъолгаш. Цул даккхийра дакъолгаш гӀамарш йукъара лору, церан барам 0,1 - 5 мм хуьлу.

ХӀусаман чена йукъахь йаха ховша таро хуьлу хӀусаман ченан веччалгаш, уьш йу сапротрофаш. Адаман герга елахь а, ша сапрофит кхераме йац — цуо йуург ца талхайо, уьнан лазарш а ца даржадо, кхечу садолчу хӀуманаш санна, масала, дехкий, мукхадехкий, мозий, чхьаьвригаш. Иштта веччалгаш паразитийн зирхӀ дӀаса а ца хьо (чхьавригаш а, зингаташ а санна). Амма хӀусаман ченан веччалгийн дахаран сурсаташ уггар доккха бахьна ду аллергин а, астман а лазараш хиларан.

Чорда къевлинчу квартирехь шина кӀирнаха охьахуу 12 эзар гергга ченан дакъолгаш 1 квадратан сантиметр цӀенкъан а, ирх лаьттачу мебелан а. Оцу ченалахь ду 35 % минералан дакъолгаш, 12 % текстилан а, кехатан а хьасанаш, 19 % цӀуокан пелагаш, 7 % зезаган дургалш, 3 % кӀурзан а, кӀуран а дакъолгаш. Йисина 24 % билгалъяьлла йоцу, космосан чан ю. Компьютеран модель ечу хенахь Аризонан университетан Ӏилманчашна карийра, талам бечу меттигашкахь ченан дукхаха долу дакъа адаман хӀусам чукхочу хӀавааца, боьхачу мачех а, духарах а ца йолу.

Ченан (ченахӀаваийн эдарш — аэрозолаш) чухоаман эккхар ду химин кхолларийн кхерамех цхьаъ, хуьлу доза долчу шортенехь (гӀишлойн чоьнаш чохь, тайп-тайпанчу гӀирсаш чохь, ломах йаьхначу шахташкахь). Ченан лелхарш хила тарло дамадаккхарехь, ялтийн элеваторашкахь (деман чан) иза басарех, саьнгалх, шекарх, кхечу чанкепарчу дуучу сурсатех кхетча, кхин а пластмассаш, молханийн препараташ, дагор охьу чархаш тӀехь (кӀоран чан), текстиль дарехь.

Схьайалар

Мохо чан ойу латтах, ораматаш аракхуссу дургал, тӀаплаьмнаш аракхуссу чим иштта кхин дӀа а.

Чено климатан бе Ӏаткъам

Атмосферера ченан барамо боккха Ӏаткъамбо климатан. Ченан дакъолгаш дӀахӀуду мелхан радиацин дакъа, ткъа кхин а конденсацин хӀоьънаш дакъалоцу мархаш кхуллуш.

• Laboratoria Art&Science Space 2012 шеран апрелера июль кхаччалц хилира чан темана лерина Ӏилманан-исбаьхьаллин гайтарш, цигахь довзийтира ScienceART доьзна белхаш.
• Иранехь яьржина ю Ӏаьрбийн цӀе Абутураб — ченан да.

 

Викидошам чохь бу йаззам «чан»

 

Ду викижайна  теманера
«Ченах ларваран куьйгалла 2012»

• Космосан чан
• Йалтан чан
• Циклон (чан гулйийриг)
• Чанъузург