İzmirin Işğalı

İzmirin işğalı fikri 1919-cu ilin Fevral ayının ortalarında Yunanıstan baş naziri Elefteriyos Venizelosun təklifiylə, Birləşmiş Krallıq baş naziri Devid Lloyd Corc tərəfindən ortaya atıldı. ABŞ prezidenti Vudro Vilson bu təklifə əvvəl qarşı çıxdı, ancaq 25 Mart hadisəsində daha müsbət bir rəftarı mənimsədi. 7 Mayda Birləşmiş Krallıq, ABŞ və Fransa, Yunanıstan donanmasının İzmirə göndərilməsində həmfikir oldular. Qərar 15 Mayda tətbiq olundu.

İşğal, Türkiyə sülh müqaviləsinin imzalanmasına qədər davam edəcək bir təhlükəsizlik tədbiri olaraq təqdim edilmişdir. İzmir Yunanıstan Kralıığı tərəfindən ilhaq edilməmiş, Yunanıstan hərbi idarəsi altında bir türk qubernator tərəfindən idarə ediləcəkdi.

1920-ci ilin Avqust ayının 10-da imzalanan Sevr müqaviləsi uyğun olaraq İzmir və Ayvalık beş il Yunanıstan Krallığı işğalı altında Osmanlı suverenliyində qalacaq, bu müddətin sonunda hansı dövlətə qatılacaqları ilə bağlı referendum ediləcəyi qərarı, Türkiyə və bütün dünya İzmirin işğalını, Türkiyə əhalisinə istiqamətli bir təhqir və son Yunan ihlaqına bir addım olaraq qiymətləndirmişdir.

İzmir işğalından əvvəl, İzmir istehkamı mayın 14-də işğal edildi. İngilis qoşunları Karaburun və Uzunadanı, fransız qoşunları Urla və Foçanı və yunan qoşunları Yenikalanı işğal etdilər. 15 may 1919 səhərində yunan əsgərləri İttifaq dövlətlərinin donanmasının himayəsi altında İzmir körpüsünə çıxdılar. İzmirdə bunun qarşısını ala biləcək cəmi 200 hərbçi var idi. İzmir və ona bitişik ərazilərdə qoşunlara rəhbərlik edən Əli Nadir Paşa yunan əsgərlərinə müqavimət göstərməməyi və İttifaq əsgərlərinə silahları təslim etməyi əmr etdi. İzmirli yunanların sevinc nümayişləri arasında parad keçirən yunan əsgərlərinə atəş açan Həsən Tahsin bir yunan əsgərini öldürdü, lakin digər yunan əsgərlərinin cavab atəşi ilə özü də öldürüldü. Həsən Tahsinin atəş açdığı güllə türklərin müstəqillik müharibəsinə başlayan ilk güllə kimi tanınır. Yunan əsgərləri bu hadisəyə cavab olaraq ətrafa yaylım atəşi açdılar. Türk qoşunlarının təslim olmasına baxmayaraq, hərbi kazarmada olan silahsız türk əsgərlərini hədəfləyən güllələmə davam etdi. Türk vətəndaşlarına qarşı qətl, soyğunçuluq və təcavüz başladı İzmirdə işğalın ilk günündə 400 mülki türk həlak oldu. 15–16 may tarixlərində yaxın kəndlərdə baş vermiş insidentlərdə 5000 nəfərə qədər türk qətlə yetirilmişdi. New York Times qəzeti 19 may 1919-cu ildə işğalın ilk günündə 800 türk və 100 yunanın həlak olduğunu yazıb. 15 may günün sonunda ümumilikdə 20.000 yunan əsgəri İzmir və onun ətrafına yeridildi.

Mayın 16-da səhər İzmirin işğalını eşidən 800-ə qədər yerli yunan sakini Türk kəndlərinə hücum etməyə başladı. Müdafiəsiz insanlar öldürüldü və malları soyulmağa başlandı. Urladakı Türk məhəllələri yunanlar tərəfindən mühasirəyə alınmağa başladı. Alay komandiri podpolkovnik Kazim bəy öhdəçiliyindəki 18 əsgər və bir neçə jandarma ilə qəsəbəni müdafiə etməyə başladı. İlk yunan hücumu dəf edildi. Elə həmin gün şəhərdə baş vermiş insidentdən xəbər tutan türk xalqı Urladakı hərbi silah anbarında olan 120 silah və arsenalı götürərək, 120 nəfərlik qüvvə təşkil edib. Beləliklə, Qərbi Anadoluda ilk milli İttifaqı peyda olub. Tez bir zamanda ətrafdakı digər qüvvələr də formalaşmağa başladı.

İzmirin Türkiyə əsgərləri tərəfindən azad edilməsi, İkinci Yunanıstan-Türkiyə müharibəsindəki (Türkiyə Qurtuluş Savaşının bir hissəsi) genişmiqyaslı döyüş rəsmi olaraq 1923-cü ilin İyul ayının 24-də Lozanna müqaviləsi ilə sona çatdı. Yunan əhalisinin çoxu, Yunanıstan ilə Türkiyə arasındakı 1923 əhali mübadiləsində idi və bu da yunan əhalisinin Yunanıstana və başqa yerlərə köçməyə məcbur etdi.

• İzmirin İşğalı (15 may 1919) Arxivləşdirilib 3 mart 2014 at the Wayback Machine
• İzmirin İşğalı Hadisəsi ve Yunanlıların XVII. Korpus mənsublarına istiqamətli qəsb və talan etmə Hərəkatı Arxivləşdirilib 2009-12-29 at the Wayback Machine