Орто Сайдыс

Орто Сайдыс орустап .

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, арка-тууныҥ ортозында , Сайдыс сууныҥ јарадында турат. Кырлары јабызак, бажы учкур эмес, болчок аайлу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 836 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Јай кыска ла серӱӱн, кыш соок узун. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду). Агын суулар орой тоҥот, тӱштӱкте чылап тыҥ салкындар сокпойт.

Аҥ-куштары

Орто-Сайдыстыҥ тайгалары аҥдык, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, какай да бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа, јелечи ла о.ӧ. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан. Сузында балык азый кӧп лӧ болгон, је эмди кезем астаган, чараган, чабак, сӧлӧм балыктар туштайт.

Ӧзӱмдери

Эбире турган кырлар агашла бӱркелген, ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга-тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт.

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..

Јери ле јолдоры

Јуртта 5 ором: Олјондо, Јаҥы, Сартамырский, С. Суразаковтыҥ, Тӧс.

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1983 јылга јетире Ӱстӱги Сайдыс ла Орто Сайдыс јурттар Билӱлӱниҥ јуртсоведине кирген., кийнинде Кызыл-Ӧзӧктиҥ јуртсоведине кирген болгон. 1995 јылда Кызыл-Ӧзӧктиҥ јуртсоведи јурт администрация болуп кубулган. 2005 јылдыҥ чаган айыныҥ 13-чи кӱнинде јуртадминистрация Билӱлӱниҥ јурт јеезези боло берген.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 202 кижи болгон, олордыҥ 89 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, уй, кой, эчки азыраары. Агаш белетеери. Туризм.

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (113).

Ар-бӱткендик

• Чаптыган байлу кыр (46);
• Бабырган, тодоштордыҥ байлу туузы (39);
• Аржан суу (47, 48);
• Узнайдыҥ боочызы (117).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

• Мундус-Эдоков М. В. (02.08.1879 — 15.06.1942)— ӱлгерчи, бичиичи, драматург, кӧчӱреечи, просветитель, алтай литератураны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи. Церковно-приходской школдо ӱренген, Том-Турада ӱредӱчилердиҥ курстарын божоткон. 1928 јылда юридический курстарды божодып, адвокат болгон. Алтай школдорго бичиктер тургускан;
• Аргымай Эдоков (1908—1938) — ӱредӱчи, ӱлгерчи, бичиичи, орус классиканыҥ кӧчӱреечизи, алтай литератураны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи; областьта «Кызыл Ойрот» газеттиҥ редакторы;
• Суразаков С. С. (1925—1980) — алтай фольклорист, бичиичи ле литературовед. Филология билимниҥ докторы (билимниҥ баштапкы алтай докторы)
• Кондаков Г. В. — филология билимдердиҥ кандидады, СССР-дыҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы, ГАГПИ-ниҥ доценти;
• Чумакаева М. Ч. — филология билимдердиҥ кандидады, ГАГПИ-ниҥ ӱредӱчизи;
• Тадыкин В. Н. — ӱредӱчи, филология билимдердиҥ кандидады;
• Суразакова З. С. — ӱредӱчи, алтай тил ле литературала национал школдорго кӧп тоолу пособиелердиҥ тургузаачызы;
• Чеконов В. А. — бичиичи, «Бабырган» деп јиит бичиичилердиҥ биригӱзин башкарган;
• Опонгошева М. В. — ӱредӱчи, алтай школдорго пособиелердиҥ авторы, ОБЛоно-ныҥ инспекторы болгон.