Аԥсуа Негрцәа

Урҭ реиҳараҩык нхоит Очамчыра араион иаҵанакуа ақыҭа Аӡҩыбжьа, аӡиас Кәыдры аԥшаҳәаҿы, иара убас уи акәша-мыкәша иҟоу Аԥсны ақыҭақәа Ҷлоу, Ԥақәашь, Аӷдарра, Мыркәыла уҳәа уб. егь. рҿы.

Аԥсуа негрцәа

Анегроидқәа аԥсуаа
Аӡҩыбжьатәи анегрқәа рҭаацәара Афотоҭыхымҭа А. К. Сержпутовски, 1912 ш.
Рхыԥхьаӡара
20000
Ауааԥсыра ду ррегионқәа
Аԥсны
Абызшәақәа
Аԥсуа бызшәа

Аԥсуа негрцәа рхылҵшьҭра, иара убас абарҭ африкатәиқәа Аԥсны иаазгаз азы аспециалистцәа иаку гәаанагарак рымаӡам. Гәыԥҩык аҭоурыхҭҵааҩцәа ишышьақәдырӷәӷәо ала, Аԥсны анегрцәа ақыҭа Аӡҩыбжьа акәша-мыкәша рнырхара алыршан ХIХ ашәышықәсазы (Вианор Ԥачлиа ишиҳәо ала, ХIХ ашәышықәса аҩбатәи азбжазы,) егьырҭ авторцәа рыцхәс иааргоит XVII-тәи ашәышықәса.

Аверсиақәа руак ишаҳәо ала, аҭауад Шервашиӡе (Чачба) шәҩыла зцәа еиқәаҵәаз атәқәа аахәаны, ацитрус плантациақәа рҿы аус руларц азы Аԥсныҟа иааигеит. Ари ахҭыс иакзаҵәыкны, ишаабо ала, қәҿиара дукгьы змауз ԥышәаны иаанхеит африкааа массала Кавказ Амшынеиқәа агаҿа ашҟа аусуразы раагара аганахьала.

Даҽа версиак ала, аԥсуа негрцәа – колхаа ирхылҵшьҭроуп. Аха антикатәи аколхааи ҳаамҭазтәи аԥсуа негрқәеи рыбжьара иарбанзаалак џьара шьҭрамадарак аҟазаара атәы зҳәо азҵаара иахьа уажәраанӡагьы ишаарту иаанхоит: аҭоурыхтә Колхида аҵакырадгьыл аҿы анегрцәа шынхоз атәы зҳәо иҵабыргыҵәҟьоу ршаҳаҭга ҳәа акгьы ыҟаӡам. Иара убасҵәҟьа урҭ мысратәи акоптқәа (акоптаа негрцәаӡам), мамзаргьы афалашқәа, ефиопиатәи аиудеицәа ирхылҵшьҭразаргьы ҟалоит Аԥсны жәлар рпоет, аҵарауаҩ, арккаҩ ду Дырмит Гәлиа ишәҟәы «Аԥсны аҭоурых» аҿы аԥсуаа зхылҵыз, колхаа зхылҵыз реиԥш Мысратәии Абиссиниантәии иааны рынхара атәы зҳәо атеориа далацәажәоит. Д.Гәлиа Аԥсни Мысреи ирышьашәалоу аҭыԥи атопонимика аганахьала еиҿырԥшуа, иазгәеиҭон «даараӡа еиԥшу» агеографиатә хьыӡқәа акыр ишырацәоу: Багада –Баӷада, Гәымма – Гәыма, Табакәыр – Дабакәыр уҳәа уб. егьырҭгьы.

Ари апроблема ашҟа азҿлымҳара аазырԥшыз Мақсим Горкии аԥсуа шәҟәыҩҩы, адраматург, Аԥснытәи ССР Аисполком ахантәаҩыс иҟаз Самсон Ҷанбеи Аӡҩыбжьа ақыҭан инеины, анегрцәа-быргцәа ирыҿцәажәеит. М. Горки уа иибази иаҳази, иара убас уи аганахьала дзыԥхьаз алитературеи еиҿырԥшны, аԥсуа негрцәа Ефиоптәи рхылҵшьҭра аверсиа еиҳа ииашоуп ҳәа иԥхьаӡеит.

Алегьендақәа (ихадақәоу)

Иҟоуп иара убас имаҷымкәа апоетизациа зызу «жәлартә» легьендақәа. Урҭ руак атәы аӡбахә ҳәоуп Иван Исаков Никита Хрушьчов иахь ииҩыз ажәахә анҵамҭаҿы. Уа ишаҳәо ала,,зны амшынеисра аныҟаз Аԥсны агаҿа иазааигәаны ҭира ҳәа иргоз атәцәа зҭаз аҭырқәа иӷба ӡааҟәрылеит. Ҳаамҭазтәи анегрцәа убасҟан зыԥсы еиқәхаз, анаҩс Аԥсны инхаз анегрцәа рхылҵшьҭрақәа роуп. Аха ари алегьенда иҳанаҳәаӡом адунеитә анегрцәа ртәыҭира амшын мҩа хада иацәыхараз Амшын Еиқәа Аԥсныҟа иназгаз иӡааҟәрылаз уи аӷба.

Даҽа легьендак иаҳәоит Нарҭааи «уаа еиқәаҵәақәаки» реимадарақәа ртәы. Уи ала, Нарҭаа дуқәа африкатәи рныҟәарақәа рыҟнытә ихынҳәит Кавказҟа шәҩыла анегрцәа рыцны. Ирыцны иааз нхара ҳәа Аӡҩыбжьа ақыҭа иаангылеит.

Ахԥатәи алегьенда ишаҳәо ала, аԥсуа негрцәа рцәырҵра далахәуп Пиотр Ду: уи Урыстәылаҟа иқәигалон хыԥхьаӡара рацәала анегрцәа. Урҭ рахьтә Санкт-Петербург аҳауа џьбара ззымычҳауаз, аԥсуа ҭауадцәа ҳамҭас ириҭон. Аҭоурыхҭҵаарадыррақәа ркандидат Игор Бурцев ишышьақәирыӷәӷәо ала, ус еиԥш иҟаз «Пиотр иҳамҭақәа» ииашаны, Аԥсны жәаҩыла иҟазар ҟалон.

Иҟалап, арҭ аҭҵаарадырратә гипотезақәеи алегьендақәеи акы мацара акәымкәа, ииашоу рацәазаргьы: урҭ реиҳарак аки-аки изаҟаразаалак еиҿагылаӡам, ихеибарҭәаауеит.

Хыхь зыӡбахә ҳҳәаз Иван Исаков Никита аԥсуа негрцәа ирызкны Хрушьчиов иахь ииҩыз ажәахәтә нҵамҭа аҿы иҳәоуп Кавказ аҭыԥхылаԥшҩы Илларион Воронцов-Дашков, Пиотр Ду диҿыԥшны ихатәы канвои ишалаиҵоз Аӡҩыбжьатәи анегрцәа. Урҭ дахьцоз зегьы ицын аԥсуа маҭәа рышәҵаны. Гагра ақалақь шьақәзыргылаз апринц Ольденбургтәи иаҳҭынраҿы инхон Кавказ Амшын Еиқәа агаҿаҿы инхоз ажәларқәа рхаҭарнакцәа аӡәык-ҩыџьак, урҭ рыбжьара иҟан аҭыԥантәи анегрцәагьы. А.М.Ҷоҷуа ишиҳәо ала, 1880-тәи ашықәсқәа раан Аӡҩыбжьа инхон анегрцәа рҭаацәара ду: ан Ҳаллыла, уи лԥацәа Амбер, Қәақәа, Ҷырын, иара убас лыԥҳацәагьы. Лыҷкәынцәа зегьы аԥсуа ҳәсақәа ааргеит.

Идыруп, XIX-тәи ашәышықәсазы аԥсуа негрцәа зегьы аԥсышәала мацара ицәажәон, урҭ рызегьы хымԥада аԥсуа жәлар ирхаҭарнакцәаны рхы рыԥхьаӡон. Егьырҭ аԥсацәа ианакәзаалак уи иаҿагыломызт, ус иахәҭоуп ҳәа ирыдыркылон. Аԥсуа негрцәа зегьы неицҵаны рхыԥхьаӡара еиуеиԥшым агәаҭаҩцәа ишырыԥхьаӡо ала, «ҭаацәарақәак» инадыркны «қыҭақәак» рҟынӡа иҟан. Рдинхаҵара аганахьалагьы ахыҵхырҭақәа рыбжьара иаку гәаанагарак ыҟаӡам - иҟалап Аԥсны иҟазар, мамзаргьы ааскьанӡа иҟазар анегрцәа-аԥсылманцәа, анегрцәа-ақьырсианцәа, анегрцәа-аиудеицәа.

О.В.Маан (2006) ишаирбо ала, урҭ нхоит Аӡҩыбжьа, Кындыӷ, Тамшь, Ҭхьына, Река, Елыр ақыҭақәа рҿы. В. Ԥачлиа (1964) урҭ иара убас ирыциҵоит Ԥақәашь, Мыркәыла, Аҷандара ақыҭақәа, насгьы Аҟәа ақалақь.

Аԥсуа негрцәа, Аԥсны анхаҩцәа зегьы реиԥш, иаадрыхуеит аџьықәреи, аҟәыд, ажь, ацитрустә шәырқәа. Тҟәарчал ашахтақәа аус аныруаз аӡәырҩы арацәаҵхра рнапы алакын. Аус руеит Аҟәа еиуеиԥшым аусҳәарҭақәа, аҭирҭақәа рҿы. Аԥсуаа аӡәырҩы реиԥш, аԥсуа негрцәагьы иахьазы еиҳарак аурысшәала ицәажәоит. Урҭ ргьырак ассимилиациа рызуп, насгьы шамахамзар иметисқәоуп. Реиҳараҩык Кәыдры ахықәынтәи иқәҵны, Аԥсны егьырҭ аҭыԥқәа рҿы инхеит. Имаҷҩым Аԥсны иалҵны Урыстәыла, егьырҭ атәылақәа рахь нхара ицазгьы.

Сара саршанхеит атропикатә ҭыԥсахьа цқьа. Ииаҵәа шамшамуа, ижәпаҳаҳараӡа иҟаз абардра иҵыубаауан… ҟармашла ихыбыз ақәацәқәа… ашьац илахәмаруан рыхцәқәа рҳәы-рҳәны анегр хәыҷқәа, зехьынџьара улаԥш рықәшәон … амаҭәа шкәакәа зшәыз ауаа еиқәаҵәақәа. Анегрцәа аԥсуа излареиԥшым акгьы ыҟаӡам, аԥсышәала мацара ицәажәоит, рдинхаҵарагьы акы ауп… Сгәы ишыснаҭо ала, арҭ аҭыԥқәа рҿы анегрцәа имашәыру хәҭакуп.

- аетнограф  Е.Марков, икьыԥхьуп агазеҭ «Кавказ» аҿы, 1913 ш.

1884 шықәсазы сара Аԥсны хәҭак сахысит, убраҟа исԥылеит анегрцәа ԥыҭҩык. Рхы-рҿы еиҿартәышьала,ишысгәалашәо ала, типла абиссиниатәын. Аха дара рхаҭа рхылҵшьҭра аганахьала изакәызаалак ишьақәырӷәӷәоу дыррак ҳәа егьрымамызт. Динхаҵарала иԥсылманцәан, аха сгәы ишыснаҭо ала, акатоликра иадҳәалоу дыррақәакгьы рыман. 1887 шықәсазы сара маҵуҩык иаҳасабала дсыдыскылеит 20-ҟа шықәса зхыҵуаз негрк. Уи даараӡа гәык-ԥсыкала исзыҟаз уаҩын. Суада ашә аҿаԥхьа акәымзар даҽаџьара ихы нықәҵаны ацәара ахаан дақәшаҳаҭхомызт. Иара динхаҵарала дкатоликын.

— В. Тиебо,  икьыԥхьуп агазеҭ «Кавказ» аҿы.

Иахьа уажәраанӡагьы Аԥсны иаанханы иҟоуп анегрцәа

.Аԥсны аԥсылмантә қыҭа еиқәаҵәақәа изхылҵыз Африка инхо рашьцәа нхарала иахьреиӷьу ҳәа рацәак акгьы ыҟам: шамахамзар, ҵарадақәоуп, иӷаруп. Аҭыԥантәи ауаа анегрцәа рыҽрыларҵом, урҭ ашьха дгьыл ӷарқәа рахь иԥхьарцеит… Аурыс бызшәа здыруа аҿар… еиҭарҳәон рызегьы аҵара рҵарц шырҭаху, аҳәса аҵара шрымам… инеизакны араса ақәӡаара ишаҿу…

—  Иосиф Сталин иԥҳа  Светлана Аллилуева, Шықәсы заҵәык— Ниу-Иорк: Harper & Row, — 1969. ISBN 0-06-010102-4

Раԥхьаӡа акәны урҭ ахьызбаз Израиль акәӡам, ихароу Аҟәа ауп. Ҳахьеиқшәазгьы… Аҟәатәи асинагогаҿы ауп. Аҩбатәи аихагылаҿы аԥшьа маҵуҩы «америкатәи амашьынаҿы» иӡыз пакетк амаца сиҭеит. Убри аамҭазы ауада иааҩналеит рыхқәа рҳәы-рҳәны зынӡа еиқәаҵәақәаз гәыԥҩык ахацәа – урҭ рыԥшрала анегрцәа ракәын изеиԥшыз – аԥсышәалагьы аԥшьа маҵуҩы аказы иазҵааит. Иара аҭак риҭеит… Ианца ашьҭахь, сара сизҵааит: «Арҭ анегрцәа ауриақәоума? Ара иаазгазеи?»

— Н. Орлов, Пушкин иаԥсуа хылҵшьҭрақәа— ажурнал «Алеф» (Израиль)

— Нас ирыбзазашьоузеи анегрқәа Асовет тәылаҿы?

— Иарбан негрцәоу? — даазҿлымҳахеит аԥшәма.

— Изахьӡуи, иарбан? — иааџьеишьеит апринц, иара ари аишәа иахатәаз аҭыԥантәи анегрцәа дрыхәаԥшуа. – Шәара!

— Аха ҳара ҳнегрцәаӡам, — ихатә ԥышәырччара ҷыдак ала дԥышәырччо, егьырҭ анегрцәа рахь ихы нарҵысны, ҿааиҭит аԥшәма, - ҳара - ҳаԥсыуаауп.

— ашәҟәыҩҩы Фазиль Искандер, «Сандро Чагьамынтәи» — М.: «Московский рабочий», — 1989.