Нарҭаа Репос

Уи аԥсуа-адыга жәларқәа, ауаԥсаа, аваинахцәа, абалкарцәа, аҟарачқәа уҳәа ирымоу ҳәамҭақәоуп. Иара убасгьы ашәанцәагьы хаз игоу ациклқәа ахьрымоу ыҟоуп. Ажәа «аепос» ажәытә бырзен бызшәа аҟынтә иаауеит. Алитератураҿы ихадоу ажәабжьеиҭаҳәаратә жанрқәа хԥа ируакуп. Аепос автор дамам. Уи аԥҵара иалахәуп ажәлар зегьы. Убри аҟнытә афырхацәа ирызку алегендақәеи амифқәеи инарываргыланы, уи иагәылоуп ажәытәан ажәлар рыԥсҭазаашьа зеиԥшраз азы аматериал.

Нарҭаа репос ашьақәгылара

Амч дуи афырхаҵареи злаз, адауцәа ирабашьуаз, хьыӡрацара ицоз аишьцәа ирызку амифқәа змоу Кавказ ажәларқәа рацәоуп. Раԥхьаӡа иргыланы аԥсуа-адыга жәларқәа, ашәуаа, аубыхцәа, адыгаа, аҟабардақәа, ачерқьесцәа, иара убас ауаԥсаа. Аҵарауаа шьоукы ргәаанагарала, ашәуаа рнарҭтә епос еиҳа иҵаулоу ашьаҭақәа амоуп. Нарҭаа ирызку ажәабжьқәа уԥылоит иара убасгьы аҟарачқәеи абалкарцәеи рҟны. Уарлашәарла иҟоуп аваинах фольклор аҿгьы – ачечен жәлари аингуш жәлари рҟны. Арҭ ажәларқәа иаԥырҵаз ажәабжьқәа зегьы рсиужетқәа реиҳарак шеиԥшугьы, досу репос иара ахатә ҷыдарақәа амоуп. Уи зыхҟьаз ҳәа иазгәарҭо ажәабжьеиҭаҳәаҩцәа досу рыжәлар рзы рдунеиҳәаԥшышьеи разхаҵарақәеи ирыдҳәаланы иахьеиҭарҳәоз акәзаргьы ҟалоит.

Нарҭаа репос бызшәалеи етникатә хылҵшьҭарлеи еигәыцхәым ажәларқәа иахьырзеиԥшу – иџьашьатәу фактуп. Уи амаӡа аарԥшра акыршықәса раахыс афольклористцәа дуқәа аартра иашьҭоуп, аха иахьа уажәраанӡагьы урҭ иаку гәаанагарак ахь изымааицт. Шьоукы ргәаанагарала, аепос аԥырҵеит Кавказтәи абызшәатә ҭаацәара иатәу ажәларқәа, ауаԥсаа уи ахьрымоу акәзар – даҽазныкгьы ишьақәнарӷәӷәоит урҭ Кавказ ишашьагәыҭу, џьарантә иқәнагалаз аскифцәеи асарматцәеи ишырхылҵшьҭрам.

Даҽа шьоукы изларыԥхьаӡо ала, Аахыҵ-Кавказтәи аҭоурыхқәа еиқәдырхеит ажәытә ирантәи ашьагәыҭ, иара ажәа «нарҭ» ахаҭагьы ирантәи ахылҵшьҭра амоуп, индоевропатәи абызшәақәа рҟынтәи иаауеит, иагьаанагоит «афырхаҵа». Убри аан аҵарауаа аԥсуа-адыга жәларқәа репос ижәытәӡатәиу атрадициақәеи азхаҵарақәеи рышьҭамҭа шаныԥшуа, архаикатә цәаҩа шахоу азы еиқәшаҳаҭхоит, ауаԥс ҳәамҭақәа ракәзар, хықәкыла аус рыдулан, иҭәышәынтәалоу аҭоурых ашьақәыргылара хықәкыс иҟаҵаны.

Нарҭаа репос ҿион, иагьышьақәгылон Кавказ ашьхақәа рҿы зқьышықәсала. Аҭҵааҩцәа реиҳараҩык изларыԥхьаӡо ала, иара ҿио иалагеит ҳера ҟалаанӡа VIII–VII ашәышықәсақәа рзы. Егьырҭ аҵарауаа ирҳәоит Нарҭаа ражәабжьқәа рхыҵхырҭа ыҟоуп ҳәа ҳера ҟалаанӡа III азқьышықәсаҿы. Аха, ишыҟазаалак, гәаанагарак ҿыӷәӷәала иуҳәар алшоит: Нарҭаа репос иит Кавказ адинхаҵарақәа ақьырсианреи амсылманреи рцәырҵранӡа акыр шыбжьаз. Уи аршаҳаҭуеит Нарҭаа аишьцәа дуқәа ирызку ажәабжьқәа ирныԥшуа аполитеизм.

Нарҭаа ирызку аҭоурыхқәа циклны еидыркылон. Урҭ еидҳәалан ирзеиԥшу асиужет, ма ахронологиа ала. Аамҭа цацыԥхьаӡа Нарҭаа ирызкыз амифқәа зегьы реицҵарала ишьақәгылеит иаку аепос. Ари апроцесс хыркәшахеит ҳәа иԥхьаӡоуп абжьаратәи ашәышықәсазы – XII–XIII ашәышықәсақәа рзы. Ари аамҭазы Кавказ ицәырҵхьан ақьырсианреи аԥсылманреи, уи рныԥшуеит хронологиала иҵыхәтәантәиу Нарҭаа ражәабжьқәагьы. Ижәытәӡатәиу аҭоурыхқәа рҟны архаикатә дунеихәаԥшышьа ааԥшуазар, аҵыхәтәантәиқәа рҿы – иуԥылоит амонотеисттә динхаҵарақәа иртәу асимволқәеи атрибутқәеи. Уи адагьы, ажәабжьеиҭаҳәаҩцәа лассы-лассы рҭоурыхқәа ҳаамҭа иақәшәо иҟарҵон, ирзыӡырҩуа иаҳа аинтерес ддыркырц азы. Нарҭаа репос жәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа ирбаҟаны иахьыҟоу анаҩсгьы, ианыԥшуеит иара аԥызҵаз ажәлар рсоциал-економикатәи ркультуратәи ҿиарақәа еиуеиԥшым апериодқәа: аматриархат аамҭақәа инадыркны афеодалтә-класстә еизыҟазаашьақәа рышьақәгыларанӡа. Убри азоуп Нарҭаа репос – жәлар рнапы иҵыҵыз автографуп ҳәа захырҳәаауа.

Нарҭаа репос еиуеиԥшым ажәларқәа рҳәамҭақәа рҟны

Нарҭаа репос ихадоу темас иамоуп апатриотизм, аԥсадгьыл ахьчараҿы агәымшәареи ахаҵареи раарԥшра. Уи аамҭазгьы, Нарҭаа ртәыла аҟны аибашьцәа реиҳа ҳаҭыр рықәуп анхацәагьы: ажьицәа, адгьылқәаарыхҩцәа, арахә рыхьчаҩцәа. Урҭ, афырхацәа реиԥшҵәҟьа рыӡбахә ашәақәа ирылоуп. Убасгьы, аепос аҟны – аҳәса пату рықәҵара, аиҳабацәа рыхӡыӡаара, ҿыц еиҵагыло абиԥара рааӡара уҳәа атемақәа аарԥшуп. Иҷыдоу аҭыԥ аепос аҟны иаанакылоит – аҽы. Нарҭаа рзы уи ҩыза бзиоуп, иара аҽы зтәу иеиԥшҵәҟьа амч алоуп. Нарҭаа рҳәамҭақәа рҟны, аҽы ауаҩы игәрагара иалагоит иара ихаҵареи иашарала ихы шныҟәигои анааирԥшлак ашьҭахь.

Нарҭаа репос – изхылҿиааз ажәлар рҭоурых иацаԥхоуп, убасгьы иацаԥхоуп урҭ ркультура, дацла ажәытәрахь ицо.

а) аԥсуаа рҟны Нарҭаа репос

Нарҭаа репос ижәытәӡатәиу фольклортә баҟаны иахьыҟоу адагьы, аԥсуа жәлар зқьышықәсала ишьақәгылоз рыбзазашьа аҭҵаараҿы аҭоурыхдырцәа ирыхәо хәызмаӡам материалуп. Аԥсуаа рҟны Нарҭаа репос аҭҵаара иалагеижьҭеи рацәакгьы ҵуам, анаукатә ҭҵаарақәа хацыркын XIX ашәышықәсазы. 1940 шықәсазы раԥхьаӡакәны икьыԥхьын Нарҭаа ирызку аԥсуаа рҳәамҭақәа ԥшьба. 1988 шықәсазы иҭыжьын ашәҟәы «Нарҭ Сасрыҟәеи 99-ҩык иашьцәеи». Нарҭаа репос аҭҵаараҿы иналукааша аҭыԥ ааникылоит академик Шьоҭа Салаҟаиа – раԥхьаӡатәи ипрофессионалтәу аԥсуа фольклорист-нарҭҭҵааҩы, аепосҭҵааҩы. Иара убасгьы зыхьӡ нагоу афольклорҭҵааҩы, хықәкыла Нарҭдырра знапы алаку, Кавказ афольклорҭҵаараҿы злагала рацәоу академик Зураб Џьапуа. Аԥсуа Нарҭтә епос ҭызҵааз еицырдыруа ҵарауаҩуп, зегь раԥхьаӡа иргыланы, иранҭҵааҩы Василии Абаев. Аԥсуаа рҿы Нарҭаа репос аԥҵоуп прозалеи ажәеинраала аформалеи. Аха, прозала иаԥҵоу ажәабжьқәа акыр еиҳауп.

Еицырдыруа аԥсуа ҵарауаҩ Шьалуа Инал-иԥа иҩуан: «…Аепос хазы игоу афрагментқәа аԥхьарца ианҵаны ашәаны ирҳәоит. Аха иашәаны ҳаамҭанӡа иааӡаз аепос ахәҭақәа – абжьи амузыкеи ахьузеидымхуа, даараӡа имаҷуп (иҟоуп иҷыдоу Нарҭаа рмелодиа), зны-зынлагьы акәашара ацуп (иаҳҳәап «Нарҭаа лан лашәа» аҟны ишыҟоу еиԥш).

Аԥсуаа изларыԥхьаӡо ала, Нарҭаа – ҭаацәароуп, шәҩык аишьцәеи раҳәшьазаҵә Гәындеи, урҭ зегьы зхылҵыз ран Саҭанеи-Гәашьеи назлоу. Абри аҭаацәара ду жәларык ирсимволуп. Аԥсуа Нарҭтә епос афырхаҵа хада Нарҭ Сасрыҟәа иоуп. Сасрыҟәа иҭоурыхқәа аепос иагәыцәуп. Сасрыҟәа ихаҿсахьа идеалыртәуеит, уи иашьцәа еиқәирхоит аҵх еиқәара ианалахаз, ахьҭа иакны. Дхысны аеҵәа кыдиԥаан, иашьцәа алашара дирбеит, нас адауцәа амца рымҵиԥаан, иашьцәа ириҭеит. Афырхаҵарақәа ҟаиҵоит, ахымхәацәа дрыцхраауеит, аиашара шьақәирӷәӷәоит. Сасрыҟәа ихала агәылшьап шьны, иашьцәа адауԥҳәыс лымгәарҭа аҟынтә иҭыганы рыԥсқәа еиқәирхоит. Сасрыҟәа днашԥан ҳәа иашьцәа еиҳабацәа драҭәаршьаӡомызт, дрывадыргылаӡомызт. Уи адагьы имч-илшарала дахьреиӷьыз азы иҵашьыцуан, егьараан рыԥсқәа шеиқәирхахьазгьы. Аҵыхәтәан аишьцәа аџьныш ҭакәажә лҟны Сасрыҟәа иԥсырҭа ахьыҟаз еилкааны даԥырырхуеит.

ахаҿсахьа хадақәа дыруаӡәкуп Саҭанеи-Гәашьагьы – имажәуа, ҟәыӷара згым Нарҭаа зегьы ран. Дҟәышуп, дгызмалуп, анхамҩаҿгьы илзымдыруа ҳәа акгьы ыҟаӡам. Нарҭаа еснагь лабжьагажәа иаҳәоит, ирабжьылгогьы еснагь хра аманы иҟоуп. Уи лажәа иқәныҟәоз лԥацәа, лыбзоурала акырынтә аԥсра иахыԥахьан.

Шьалуа Инал-иԥа Саҭанеи-Гәашьа лхаҿсахьазы иҳәеит: «Саҭанеи — зегь рыла ихазыноу аԥҳәыс лхаҿсахьоуп, мрада дкаԥхоит, мзада дкаҷҷоит. Саҭанеи лоуп Нарҭаа рыжәла хацзыркыз, уи ахаҿгьы игылоу, ахәышҭаарамца еиқәырханы иаазго, аҩнаҭа ныҟәызго, иҟалаша здыруа, жәлар рырҵаҩысгьы иҟоу». Саҭанеи пату ду лықәырҵоит Нарҭаа зегьы, дара рыбжьара зегьы иреиҳаӡоу астатус змоугьы лара лоуп. Егьырҭ аҳәса рхаҿсахьақәа уи аҟара ирацәаны иуԥылом Нарҭаа рҳәамҭақәа рҟны. Аҭыԥҳацәа еиҳарак афырхацәа еимакырҭас ироуаз мзызхон. Нарҭаа рыдагьы аепос асиужетқәак рҟны ицәырҵуеит анҭыҵтәи афырхацәагьы. Аинтерес аҵоуп убас иааз афырхаҵа Нарџьхьоу изку аепизод, уидымҵаирсуеит Нарҭаа раҳәшьазаҵә Гәында-ԥшӡа. Абар аепос аҟны ишаарԥшу аишьцәа ашәҩык раҳәшьазаҵә лхаҿсахьа: «Лара Гәында илыхьӡын, ԥшралеи сахьалеи дыблахкыган азы Гәында-ԥшӡа ҳәа илышьҭан. Нарҭаа раҳәшьа рнапы дықәыргыланы дырбон, уамакала илыхӡыӡаауан. Ахан хьыҵәцараҿы дынхон Гәында-ԥшӡа. Лшьапы ахаан адгьыл иқәымкьысцызт. Лашьцәа шәарах баҩлашала ддырчон. Аҭыԥҳа лцәеижь ашәаӡа еиԥш ипашәын, иԥшқан. Лоуразоуроу длаша - лашон. Уаҩытәыҩсатә бызшәала еиҭаҳәашьа узаҭомызт Гәында лыԥшӡара».

Нарџьхьоу Нарҭаа дреиуам, аха иӷәӷәаралеи игәымшәаралеи урҭ дрыҵахом. Аиха хаԥыцқәа имоуп, зынџьырла дҭаԥахны дҿоуҳәаргьы, еиҩҵәҵәаны инықәиҵоит, иԥаҵақәа аџыр иалхуп. Хәажәарԥыс изҳәаны итәаз Гәында-ԥшӡа дымҵаирсуеит Нарџьхьоу. Зыԥҳа лынасыԥ иаӷрагылаз Нарџьхьоу дахьлырхәырц Саҭанеи - Гәашьа уи дхаҳәылтәуеит, Хәжәарԥыс иакәзар – дхәажәхоит.

Нарҭаа рпантеон аҟны иҟоуп анцәахәқәа, иаҳҳәап – адади амацәыси ранцәахәы Афы, абнақәеи ашәарахи рынцәахәы – Аергь –Ажәеиԥшьаа, убас егьырҭгьы. Ус шакәугьы, аполитеисттә еилкаара инақәыршәаны, дара нцәақәоуп ҳәа узҳәаӡом. Нарҭаа аҭыԥ ԥшьақәа ҳәа акгьы рымаӡам, анцәахәқәа рыхьӡала ашьтәашьрагьы ҟарҵаӡом. Уи аамҭазы, дара агәра ргоит еилкаашьа змам, амч – адоуҳа шыҟоу, рангьы Саҭанеи-Гәашьа уи шлымоу.

б) адыгаа репос

Адыгаа ражәабжьқәа реизгаҩыс иҟаз рахьтә иалкааны иӡбахә уҳәар ауеит Кази Атажукин, уи акыр шықәса инеиԥынкыланы хаз - хазы иҟаз аҭоурыхқәа рциклқәа реизакра илшеит. Адыгаа репос аизгараҟны уадаҩрас иҟаз аетникатә гәыԥқәа еиҭарҳәоз ажәабжьқәа дара-дара аиқәымшәарақәа ахьрымаз ауп. Адыгаа рнарҭ епос аҭҵааҩцәа излашьақәдырӷәӷәо ала, абазақәеи адыгааи рҭоурых аромантикатәи амифтәи шьаҭа аҭаны иаарԥшуп. Адыгаа рнарҭдырра аҟны ихадоу хаҿуп - афырхаҵа Биданыҟәа ихаҿсахьа. Иара даара иҟәыӷоу, аҽынкылара злоу, аиҳабацәа пату рықәызҵо, зхала афырхаҵарақәа ҟазҵо иоуп. Диит иара Нарҭ Бадына иҩнаҭаҟны, аха Нарҭаа дрылармааӡеит, избанзар, дара иара даныхәыҷыз ишьра иашьҭан. Ус шакәызгьы, Биданыҟәа иоуп Нарҭаа еснагь аӷас ирымаз – чинтааи иныжи ириааиз. Иашьцәа Нарҭаа – анцәақәа ирабашьуаз реиԥш акәымкәа, иара анцәа ицәшәара рыхшыҩ азышьҭра дашьҭан. Биданыҟәа ибзоурала даара иџьбараз Нарҭаа рзакәан, иажәыз, зхы иамыхәоз Нарҭаа ацаҟьа аҟынтәи рыршәра иазкыз аԥыхын, уи алагьы иара иаб Бадын иԥсы еиқәырхан. Биданыҟәа адыгаа рнарҭдырраҿы архаикатә фырхаҵоуп.

в) аваинахцәа репос

Ачеченцәеи аигәышцәеи рҳәамҭақәа рыҭҵааҩцәа даарылукаауеит еицырдыруа аҵарауаҩ Ахмед Малсагов. Аваинахцәа репос Нарҭаа репос ауп ҳәа узазҳәом иааизакны. Жәаҳәарада, аваинах жәлар рҳәамҭақәа рҟны Нарҭаа уԥылоит, аха ара дара афырхацәа иашақәа ираӷацәоуп, иқәылаҩцәоуп, анцәа иҿагыло уаауп. Аингәышцәеи ачеченцәеи репосқәа аиԥшымзаара рымоуп. Ачеченцәа рмифологиаҿы Нарҭаа – ортсхоицаа еснагь иҵоурам хаҿсахьақәоуп, аингәышцәа рнарҭдырра аҟны иԥелуанцәоуп, урҭ аваинахцәа ирхылаԥшуеит, аӷацәеи аԥсымыцқьақәеи рҟынтә ирыхьчоит.

г) аҟарачқәеи абалкарцәеи репос

Аҟарачқәеи абалкарцәеи рҟны ажәабжьҳәаҩцәа халкжер - чи ҳәа ирышьҭан. Урҭ Нарҭаа ирызкыз ажәабжьқәа ишырҳәо еиԥш, ҿык аҟынтә ҿык иҭалон. Аҟарачқәеи – абалкарқәеи иртәу Нарҭаа репосгьы иахьа уажәраанӡа аагара зыбзоуроу ажәлар роуп, урҭ ргәынкылара иабзоуроуп шәкыла аҭоурыхқәа. Аҟарачқәа рнарҭ епос аҟны атиуркцәа рышьҭа даара ианыԥшуеит. Аҟарачқәеи абалкарцәеи рнарҭ епос аҟны зегь зымчу нцәахәуп – Теири, уи ажәҩангьы, амрагьы дрынцәахәуп атиурк хылҵшьҭра змоу ажәларқәа рҟны. Теири иԥа иоуп ажьира анцәахәы Дебет, мамзаргьы Нарҭаа раб ҳәа изышьҭаз. Дебет иоуп 19-ҩык аԥацәа змаз, урҭ Аликоваа рабшьҭраҿы раԥхьатәи Нарҭаа ракәхеит. Дебет иԥеиҳаб Алауган иоуп Нарҭаа рыжәла ахацыркҩыҵәҟьа. Уи быжьҩык иашьцәа, Нарҭаа рхылҵшьҭрақәа Схуртуковаа ирылҵыз Иориузмек иҭаирхеит, иаҳа еиҵыбӡа, Содзук иакәзар, дыхьчахеит.

Изусҭцәада Нарҭаа?

Нарҭаа – зоуреи зыҭбаареи дуу, амч ду злоу фырхацәоуп. Зныктәи аҳәаҟьарала хра дук еиҩырсоит, знык ианыԥалак атыша ду иахыԥоит, ахыци ахәымпали рыла икылкааны ихысуеит, аҳәа акраҿы ирацлабуа дыҟам. Ганкахьала – ргәы ҭбаауп, игәымшәақәоуп, ифырхацәоуп. Даҽа ганкахьала – ауаҩытәыҩсатә цәаҩақәа рыцәтәымым: ашьыцра, ахыбаара, агәыԥжәара. Иара уи аамҭазы, рыиашьара ӷәӷәала еидҳәаланы иакуп. Аишьцәа раамҭа аиҳарак хьыӡрацарала имҩаԥыргоит: адауцәа-ауаажьыфацәеи, аҭакәажә омагеи, атәымқәылаҩцәеи, амаҭ дуқәеи ирабашьуан. Иқәыланы амал еидыркылоит, уаҩ дыззымиааиуа абаашқәа ргоит, анхарҭа-хыҵакырҭа змам ауаа рыхьчоит… Аибашьраҿы хьӡи-ԥшеи раагарала иҭәуп рыԥсҭазаара зегьы. Убас иҟоу хьыӡрацарақәа рыла ишьақәгылоуп Нарҭаа репос ихадоу асиужетқәа. Ажәа «нарҭ» хыҵхырҭас иамоу азы агәаанагарақәа рацәоуп. Аҵарауаа шьоукы ари ажәа ахурритцәа рҭыԥхьыӡ Нахриа иадҳәалоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит. Егьырҭ изларыԥхьаӡо ала, ари ажәа аԥсуа хылҵшьҭра амоуп. Даҽа шьоукы ишьақәдырӷәӷәоит ажәа «нарҭ» амонголтә шьагәыҭ амоуп ҳәа – амонгол ажәа «нара» иаанагоит «амра», уи аҵыхәтәан иацлеит ауаԥс суффикс «т» – ахьыӡҟақәа рҿы арацәа хыԥхьаӡара арбага (ари аморфема ахархәарала иахьагьы ауаԥс бызшәаҿгьы ажәлақәа шьақәгылоит). Аха аҵарауаа реиҳараҩык ргәаанагарала, зегь реиҳа аҵабырг иазааигәоуп атермин аиран хылҵшьҭра амазаара. Аинтерес зҵоу акоуп, Нарҭаа рҳәамҭақәа рҟны адунеии ауаҩи шыҟалаз ҳәа рыӡбахә ахьҳәам, егьырҭ ажәларқәа репосқәа ракәзар, рдунеихәаԥшышьа инақәыршәаны адунеи аҟны аԥсҭазаара шышьақәгылаз атәы ҳәоуп. Нарҭаа ракәзар, адунеи аҟазаара рыдыркылоит аханатә иаԥу акеиԥш, убриоуп рдунеихәаԥшышьа шьаҭас иамоугьы.

Алитература

АԤСУАА РФОЛЬКЛОР ҬЫРҚӘТӘЫЛАТӘИ АНҴАМҬАҚӘА. З. ЏЬ. ЏЬАПУА ИРЕДАКЦИАЛА. I аҭыжьымҭа. Н А Р Ҭ А А. Аҟәа, НААР-2014

Азхьарԥшқәа

This article uses material from the Wikipedia Аԥсуа article Нарҭаа репос, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Если не указано иное, содержание доступно по лицензии CC BY-SA 4.0. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Аԥсуа (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.