Тос Таңды

Эрги шагдан бээр тывалар тос таңдыга чүдүп, чажыын чажып база алгыш йөрээлин салып чорааннар. Тываның кайы-даа булуңунга баарга, мындыг чечен одуруглар дыңналыр:

Таңды дээрге эң бедик сынны ынча дээр. Шынаа дээрге эң чавыс черни ынча дээр. Тыва чон черниң бедиин база чавызын онзалап көөр чораан, ындыг черлер оларның бурунгу чүдүлгези-биле тудуш холбашкан. Тываларның Тос таңдым адап, чүдүп база чалбарып турар таңдылары тускай аттарлыг бооп турар.

1. Башкы Таңды хайыракан, ол болза Тере-Хөлде Кунгуртуг суурдан чиге бурунгаар көстүп турар Хаан-Тайга.Башкы Таңды деп сөске чер болганда хүн үнер чүкте бедик сыннар кирип турар азы Тываның мурнуу чүгүнде турар бедик сыннар, ынчангаш аалдың мурнунда турар улуг сынны кайда-даа бурганчыдып адап, чүдүп, чажыын чажып турган. Орус дылда бижигилээн номнарда Башкы Таңдыны Южные Саяны азы Мурнуу Саяннар деп турар.
2. Соңгу таңды Хайыракан, ол болза кандыг-бир аалдың соңгу талазында турар бедик дагны ынчаар адап турар. Соңгу Таңды дээрге Соңгу Саяннар бооп турар.
3. Мөңгүн-Тайга хайыракан, ол болза Тываның эң бедик сыны. Мөңгүн-Тайга кожуунда ийи улуг таңды бар-бирээзин Улуг-Мөңгүн-Тайга дээр, өскезин иче Мөңгүн-Тайга дээр.
4. Бай-Тайга хайыракан. Хемчик бажының Алаш талазында улуг тайгазы. Тыва чоннуң тоолчургу чугааларында, тоолдарында болгаш ырларында кирген меңги баштыг ыдыктыг оран.
5. Кызыл-Тайга хайыракан. Сүт-Хөл кожууннуң девискээринде туруп турар, Хемчиктиң солагай талазында улуг тайга.
6. Буура-Тайга хайыракан. Чонунга кончуг хумагалыг, ынаар эртен сүт чажып каарга, ол хүн аяс хүн болур дижир. Буура-Тайганың ээзи хорадаанда, шуурган шуурганнадыр, улуг харны урдурар азы кааң халапты болдурар дижир. Буура-Тайганың ээзи алаты чонунга чазык чаңнаанда, кыш хүр болур болгаш тараан тараа кончуг үнер дижир.
7. Таңды-Уула хайыракан. Оюннар кожууннунуң мурнуу талазын долгандыр турар. Таңды-Уулага бистиң ада-өгбелеривис дүп шагдан бээр ак сүдүн чажып чораан, алгыш-йөрээлин салып чораан. Таңды-Ууланың ээзи кара карактыг ак сыын дижир.
8. Өдүген-Тайга хайыракан. Тожу кожууннуң эң бедик чери, чай шагда өдүгенниг чаъс чаар боорга Өдүген-Тайга дээн дижир.
9. Улуг-Ондум, Ортаа-Ондум, Биче-Ондум деп үш сын улуг сын бар. Ам улус ол сыннарны Академик Обручев-даа дижи берген.

Тос-Таңды хайыраканга чажыг чажары – тыва чоннуң эң бурунгу чүдүлгези болур.

1. Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.