Türkiye Ermenileri: Türkiyeli Ermeniler

1914-1921 yılları arasında 2 milyondan fazla olan Ermeni nüfusunun, günümüzde 40.000 ila 76.000 arasında olduğu tahmin edilmektedir. Bugün Türkiye Ermenilerinin ezici çoğunluğu İstanbul'da yaşamaktadır. Kendi gazetelerini, kiliselerini ve okullarını desteklemektedirler ve çoğunluğu Ermeni Apostolik inancına mensuptur ve Türkiye'deki Ermenilerin azınlığı Ermeni Katolik Kilisesi'ne veya Ermeni Evanjelik Kilisesi'ne mensuptur. Dört bin yıldan fazla bir süredir tarihi anavatanlarında yaşadıkları için Ermeni Diasporası'nın bir parçası olarak görülmemektedirler.

1915'teki Ermeni Kırımı'na kadar, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermeni nüfusunun çoğu, Ermenilerin Batı Ermenistan olarak adlandırdığı, ülkenin doğu bölgelerinde (günümüzde Doğu Anadolu Bölgesi) yaşıyordu. Kırımdan sonra ülke dışına göçler arttı ve Türkiye Ermenilerinin nüfusu azaldı.

Ermeniler, Yahudiler, Rumlar ve Bulgarlarla birlikte Türkiye'de resmî olarak tanınan dört etnik azınlıktan biridir. Türk vatandaşı olan yerel etnik Ermenilerin yanı sıra, İstanbul'da Ermenistan'dan yeni göç etmiş birçok kişi de bulunmaktadır. Ayrıca, on yıllar ya da yüzyıllar önce Müslümanlaştırıldıktan sonra son zamanlarda Ermeni kökenlerine dayanarak kendilerini Ermeni olarak tanımlamaya başlayan, resmî olarak Müslüman olan bilinmeyen sayıda Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı da bulunmaktadır. Bu kişiler Kripto Ermeniler olarak adlandırılmaktadır.

Bugün Türkiye'de yaşayan Ermeniler, Anadolu Selçuklu Devleti'nın kurulmasından çok önce, binlerce yıldır var olan çok daha büyük bir topluluğun kalıntılarıdır. Birinci Dünya Savaşı'ndan önceki on yılda Osmanlı İmparatorluğu'nun Ermeni vatandaşlarının sayısına ilişkin tahminler 1,3 ile 3 milyon arasında değişmektedir.

Konstantinopolis, Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası olduğunda, Sultan tarafından Apostolik Kilisesi'ne mali destek verildi, böylece şehirde kiliseler inşa edebildi, daha önce Bizanslılar, kiliseyi sapkın olarak gördükleri için reddetmişlerdi. Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermeniler ayrı bir millet olarak görüldü ve ikinci sınıf vatandaş statüsü verildi, ancak imparatorluk tarihinin ilerleyen dönemlerine kadar genellikle kötü muamele görmediler. Birçok Ermeni, neredeyse tekel oldukları bankacılık gibi mesleklerde imparatorlukta önemli mevkiler elde etti. En eski Türk şirketi olan Zildjian, 17. yüzyılda bir Ermeni tarafından kuruldu.

19. yüzyılın sonlarından itibaren siyasi istikrarsızlık, kötü ekonomik koşullar ve devam eden etnik gerilimler, 100.000 kadar Ermeni'nin Avrupa, Amerika ve Orta Doğu'ya göç etmesine neden oldu. Bu kitlesel göç hareketleri, dünya çapında modern Ermeni diasporasını başlatan olaydır.

 

İkinci Dünya Savaşı'na girilmesi durumunda ülkenin savunması için kaynak yaratmak amacıyla 11 Kasım 1942'de çıkarılan bir kanunla Türkiye'nin gayrimüslim vatandaşlarından alınan ve Varlık Vergisi olarak bilinen vergi, Türkiye'nin etnik azınlıkları ve en önemlisi Ermeni toplumu üzerinde yıkıcı bir etki yarattı. Mülk sahiplerinin varlıklarının çoğunu çok düşük fiyatlara satmak zorunda kalması ya da bu varlıklara yetkililer tarafından el konulması nedeniyle yasa sert eleştirilere maruz kaldı. Sevilmeyen yasa, 15 Mart 1944 tarihinde yürürlükten kaldırıldı.

Ermeni Devrimci Federasyonu, Sosyal Demokrat Hınçak Partisi ve Ermeni Demokrat Liberal Parti'nin öncülü olan Armenakan Partisi de dahil olmak üzere geleneksel Ermeni siyasi partilerinin Osmanlı siyasi hayatında çok aktif olduğu bilinmektedir. Ancak tüm bu Ermeni partilerinin faaliyetleri Ermeni Kırımı'ndan sonra kısıtlandı. Etnik temelli siyasi partilerin yanı sıra dini temelli siyasi partiler de Türkiye'de kanunen yasaktır.

Türkiye Ermenileri, Ermenistan'ın Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu (ASALA), Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları (JCAG), Ermeni Devrimci Ordusu (ARA) ve diğer Ermeni gerilla örgütlerinin 1970'ler ve 1980'lerde Türk karşıtı kampanyalarının doruğunda, dünya çapında Türk diplomatlarını ve çıkarlarını hedef almada oynadıkları aktivist rolü de son derece eleştirmişlerdir. Türkiye Ermenilerinin korkuları, ASALA, JCAG, ARA ve diğerlerinin eylemlerine misilleme olarak birçok kez Türk-Ermeni kurumlarının ve hatta dini merkezlerin tehditler ve fiili bombalamalarla hedef alınmasıdır.

Türk-Ermeni Artin Penik, Ermenistan'ın Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu (ASALA) tarafından 7 Ağustos 1982'de Ankara Esenboğa Uluslararası Havalimanı'nda gerçekleştirilen terörist saldırıyı protesto etmek amacıyla, 1982 yılında kendini yakarak intihar etti. Penik, İstanbul'un ana meydanı Taksim'de kendini ateşe verdikten beş gün sonra öldü ve onun duruşu Türk medyası tarafından çoğu Türk-Ermeni'nin bu tür saldırılara karşı bir protestosu olarak yansıtıldı. Türk havalimanına yapılan saldırıda dokuz kişi öldü ve 70'ten fazla kişi yaralandı.

Türkiye'deki Ermeni toplumu için bir başka çalkantılı nokta da, saldırının faillerinden biri olan 25 yaşındaki Ermeni tetikçi Levon Ekmekçiyan'ın kamuoyuna açık bir şekilde yargılanması ve suçlu bulunarak 30 Ocak 1983 tarihinde Ankara'daki sivil cezaevinde idam edilmesiydi. Ekmekçiyan, havaalanı saldırısını ASALA adına başka bir tetikçiyle birlikte gerçekleştirdiğini itiraf etmesinin ardından ve kendi duruşması sırasında şiddet eylemlerini alenen kınamasına ve Ermeni militanlara şiddeti durdurmaları çağrısında bulunmasına rağmen Eylül 1982'de idama mahkum edildi.

Türk-Ermeni Uzlaşma Komisyonu (TARC), Türk-Ermeni ilişkilerinin çeşitli yönlerini tartışmak ve iki ülke arasındaki gergin ilişkilerin nasıl iyileştirilebileceğine dair Türkiye ve Ermenistan hükümetlerine bir dizi tavsiyeyi onaylamak üzere Temmuz 2001'de bir dizi Türk ve Ermeni entelektüel ve siyasi uzmanın ortak bir projesi olarak kuruldu.

Türkiye ve Ermenistan millî futbol takımları arasında Ermenistan'ın başkenti Erivan'da oynanacak FIFA Dünya Kupası eleme maçı vesilesiyle ve Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan'ın daveti üzerine Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, 6 Eylül 2008 tarihinde Ermenistan'a, iki ülke için "gelecek için umut vaat ettiğini" söylediği, dönüm noktası niteliğinde bir ziyaret gerçekleştirdi.

Yerel siyaset

Türkiye'deki Ermeniler, eskiden Türk siyasetinde aktifti. Türk-Ermeni Sarkis Çerkezyan ve Aram Pehlivanyan, Türkiye Komünist Partisi'nin kuruluşunda önemli bir rol oynadılar. Diğer birçok Türk siyasi partisinde de Ermeni aktivistler bulunmaktaydı. 2015 yılında üç Türk-Ermeni, Garo Paylan (Halkların Demokratik Partisi), Markar Esayan (Adalet ve Kalkınma Partisi) ve Selina Özuzun Doğan (Cumhuriyet Halk Partisi) seçilerek 1961'den bu yana Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne milletvekili olarak seçilen ilk Ermeniler oldular.

Türk-Ermeni gazeteci, yazar ve siyasi aktivist, Agos'un genel yayın yönetmeni ve yayıncısı Hrant Dink, Türkiye'deki Ermeni toplumunun fikirlerini ve isteklerini sadece Türk-Ermeniler için değil, dünya çapındaki birçok Ermeni için aktaran çok önemli bir figür olarak kendine bir yer edindi. Agos gazetesi, Türk kamuoyuna yönelik Türkçe makaleler ve görüşler yayınlayarak Ermenilerin tarihsel şikayetlerinin sunulmasında önemli bir rol oynadı. Gazetesinin önünde 19 Ocak 2007'de uğradığı suikast, Türkiye'nin dört bir yanında ulusal kederin ifade edilmesine ve Türkiye'deki Ermeni toplumunun kaygılarına Türk kamuoyundan büyük destek gelmesine vesile oldu.

 

 

Öldürülen gazeteci Hrant Dink'in cenazesi sırasında İstanbul'da 100.000'den fazla kişinin yürüdüğü protestolar. Protestocular "Hepimiz Hrant'ız, hepimiz Ermeniyiz yazılı pankartlar taşıyor. (Şişli ilçesindeki Halaskargazi Bulvarı'ndan panorama)

Dink en çok Türk-Ermeni uzlaşmasını ve Türkiye'deki insan ve azınlık haklarını savunmasıyla tanındı; hem Türkiye'nin Ermeni soykırımını inkâr etmesini hem de Ermeni diasporasının soykırımın uluslararası alanda tanınması için yürüttüğü kampanyayı sık sık eleştirdi. Dink, Türklüğü aşağıladığı gerekçesiyle üç kez kovuşturmaya uğradı ve Türk milliyetçilerinden çok sayıda ölüm tehdidi aldı. Cenazesinde yüz bin kişi "Hepimiz Ermeniyiz" ve "Hepimiz Hrant Dink'iz" sloganları atarak suikastı protesto etti. Ölümünden sonra 301. maddeye yönelik eleştiriler giderek daha yüksek sesle dile getirilmeye başlandı ve yasanın yürürlükten kaldırılması için parlamentoya teklifler sunuldu.

 

 

Resmî olarak Ermeni Azınlığının bir parçası olarak kayıtlı olan Ermenilerin neredeyse tamamı Hristiyandır ve büyük çoğunluğu Ermeni Apostolik ve azı Katolik ve Protestan mezheplerine mensuptur. Diğerlerinin ve resmî olarak azınlığın bir parçası olmayanların dinleri, Demografi bölümünde ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.

İstanbul Ermeni Patrikhanesi

İstanbul Ermeni Patrikhanesi (resmi adıyla Konstantinopolis Ermeni Patrikhanesi), 1461 yılından bu yana Türkiye'deki Ermeni cemaatinin dini lideridir. İstanbul Ermeni Patrikhanesi geçmişte çok önemli bir siyasi rol oynadı ve bugün hala Doğu Ortodoks kiliseleri arasında kendisine büyük saygı kazandıran ruhani bir otoriteye sahiptir. İstanbul Ermeni Patrikhanesi, Ermeni Kilisesi'nin ruhani ve idari merkezi olan Kutsal Eçmiadzin Ana Makamı, Vagharshapat, Ermenistan Cumhuriyeti'nde, dünya çapındaki Ermeni Kilisesi'ni ilgilendiren konularda Yüce Patrik ve Tüm Ermeniler Katolikosu'nun önceliğini tanımaktadır. Yerel konularda Patriklik Makamı özerktir.

II. Sahag Maşalyan, Yüce Patrik ve Tüm Ermeniler Katolikosu'nun yetkisi altındaki 85. Konstantinopolis Ermeni Patriğidir.

Dini bayram ve gelenekleri

Ermeniler, Noel'i Hıristiyanların çoğundan daha geç bir tarihte, 25 Aralık yerine 6 Ocak'ta kutlarlar. Bunun nedeni tarihseldir; Ermenilere göre Hıristiyanlar, 4. yüzyıla kadar Noel'i 6 Ocak'ta kutluyorlardı. 25 Aralık aslında güneşin doğuşunu kutlayan pagan bir bayramdı. Kilisenin birçok üyesi her iki bayramı da kutlamaya devam etti ve Roma kilisesi Noel tarihini 25 Aralık olarak değiştirdi ve 6 Ocak'ı üç bilge adamın bebek İsa'yı ziyaret ettiği tarih olarak ilan etti. Ermeni Apostolik Kilisesi, o dönemde Roma kilisesinden çoktan ayrılmış olduğundan, Noel tarihi Ermeniler için değişmeden kaldı.

Türkiye'deki Ermeniler, Noel'i "Kutsal Doğum" olarak adlandırır ve Noel öncesinde Hisnag adı verilen elli günlük bir hazırlık dönemi geçirirler. Hisnag'ın birinci, dördüncü ve yedinci haftaları kilise üyeleri için vejetaryen oruç dönemidir ve her Cumartesi gün batımında dualar ve ilahiler eşliğinde yeni bir mor mum yakılır. Noel'in ikinci günü olan 7 Ocak'ta aileler yakınlarının mezarlarını ziyaret eder ve dualar ederler.

Ermeni kiliseleri

Türkiye'de yüzlerce Ermeni kilisesi bulunmaktadır. Ancak bunların çoğu ya harabe halindedir ya da başka amaçlarla kullanılmaktadır. Halen aktif olarak kullanılan Ermeni kiliseleri, başta Ermeni Apostolik olmak üzere Ermeni Katolik ve Ermeni Evanjelik Protestan gibi çeşitli mezheplere aittir.

Türkiye'deki Ermeni toplumu, her öğretim yılında giderek azalan öğrenci sayısı ve finansman yetersizliği nedeniyle eğitim sorunlarıyla karşı karşıyadır. Ermeni okullarının sayısı her geçen yıl azalmaktadır. Bu sayı 1981'de 6.000 Ermeni öğrenciden, bugün 3.000 Ermeni öğrenciye ve okul sayısı ise 47'den 17'ye düştü. Okullar, anaokulundan 12. sınıfa kadar (K-12), anaokulundan 8. sınıfa kadar (K-8) veya 9. sınıftan 12. sınıfa kadar (9-12) eğitim vermektedir. Ermeni okulları, başta Ermeni dili, edebiyatı ve dini olmak üzere Ermenice derslerin yanı sıra Türk müfredatının tamamını uygulamaktadır.

Eylül 2011'de Türk hükûmeti, Ermenistan'dan gelen göçmen ailelerin çocuklarını, Türkiye'deki Ermeni toplumunun okullarına gönderme hakkını tanıdı. Bu adım, Patrik Vekili Aram Ateşyan'ın lobi faaliyetleri sonucunda atıldı; Ateşyan'a göre o dönemde Türkiye'de yaklaşık 1.000 Ermeni göçmen çocuğu bulunuyordu. Ancak Türk vatandaşı olmadıkları için okul dönemi sonunda diploma alamamaktadırlar.

• Ermenistan-Türkiye ilişkileri
• Türkiye'deki Ermeni kültürel mirası
• Osmanlı Ermenileri
• Ermeni Sorunu
• Bursa'daki gayrimüslimler