پتن منارہ

ضلع رحیم یار خان دا قدیم شہر اے۔ دریائے ہاکڑہ دے کنارے رحیم یار خان توں چھ میل دے فاصلے تے مشرق اچ آباد ہا۔ اے شہر موئن جو دڑو تے ہڑپہ دا ہم عصرہا ۔ تواریخ توں پتہ لگٖدے جو اے شہر شاہ میوسی کینس دا پایہ تخت ہا۔ ایں نے سکندر اعظم دے خلاف بغاوت کیتی ہئی تے 325ق م اچ ہلاک تھی گٖیا ہا۔ ایں مقام توں زمانہ قدیم دے سکے، پتھر تے دھات دی قیمتی چیزاں ملیاں ہن۔ اتھاں دی ڈٖوجھی صدی عیسوی دی تعمیر کردہ بدھ عبادت گاہ دا شمار برعظیم دی بہترین عمارتاں اچ تھیندا ہے۔ 1702ء اچ جڈٖاںریاست بہاول پور قائم تھئی تاں ایں ویلھے وی اے عبادت گاہ موجود ہئی۔ 1973ء دے سیلاب نال اتھاں کر مدفون بدھ عبادت گاہ دی کندھیاں اُبھر تے نمایاں تھی گٖیا ہن۔ ایندے نیڑے لونْیں پانْی دی ہک جھیل وی ہے۔

بٖدھ مت دے دور دی ایہ قدیم یادگار جیڑھی رحیم یارخان ریلوے اسٹیشن توں پنج میل دے فاصلے تے پوادھی پاسے دریائے ہاکڑہ دی سُکی گزر گاہ دے کنارے واقع ہے۔ پتن مُنارا متن تے پتن پور دے ناں توں وی مشہور ہے۔ مقامی لوکیں کوں سنج سیکڑی تے سنجڑی وغیرہ دے ناں توں وی یاد کریندے ہن، آکھیا ویندے جو پتن مُنارا شاہ میوسی کینس دا دارالحکومت ہا ، جیں 325 ق م سکندر اعظم دے خلاف بغاوت کیتی تاں سکندر ایں کوں پھاسی چڑھا ڈٖتا۔ ایہ شہر اپنْی خوشحالی دے ویلھے ہک سو مربع میل تے کھنڈیا ہویا ہا۔ پندرھویں صدی عیسوی اچ ایہ سومرہ حکومت دا دارالحکومت ہا۔ اتھاں بٖدھ مت دی ہک عظیم یادگار ہئی ، جیں دے چارے پاسوں چار چھوٹے چھوٹے برج ہن، ایہ چاریں برج بالائی منزل دی عمارت دی تلویں سطح تے مل تے اُتلے آلی منزل دا سوہنْا حصہ بنْدے ہن۔

اٹھارہویں صدی دے آغاز تئیں ایہ عمارت چنگٖی حالت اچ ہئی، فضل علی خان ہلانی داؤد پوترے ایں کوں 1740ء اچ مسمار کر تے پتھر تے سلھیں دین گڑھ صاحب گڑھ تے بھاگلہ دے قلعیاں دی تعمیر اچ استعمال کیتیاں۔ ہُنْ صرف ایہا ہک مرکزی منزل دے حصے دا تلواں برج باقی رہ گٖیا۔ اتھاں ہک سلھ ایجھی وی ملی ہے جیں توں ایہ پتہ چلیا ہے جو سکندر اعظم مقدونی دے عہد اچ ایہ درسگاہ تعمیر تھئی۔

سابق ریاست بہاولپور دے پولیٹیکل ایجنٹ کرنل منچن 1872 تا 1875ء اچ موجودہ برج دے نیڑے تہہ خانیاں دی کھٹائی کرائی ، کھٹائی دے دوران مزدوراں کوں اتھاں ہک سیال قسم دے مواد دا ذخیرہ ملیا ہا جیں تے عجیب و غریب رنگ دی لمبی لمبی بے شمار مکھیاں بٖیٹھیاں ہن، انہاں مکھیاں دے زہریلے ڈٖنگٖ توں گٖلی سڑی چیزاں اچ سخت تعفن توں کئی مزدور ہلاک تھی گٖئے ۔ جیں دی وجہ توں مزید کھٹائی دا کم بند کر ڈٖتا گٖیا۔ ایں برج دے نیڑے تہہ خانیاں کھوکھار دے کھنڈراں توں پنج میل تے بھنڈار دے کھنڈراں توں چار میل دے فاصلے تے واقع ہن تے بندور اتھوں ڈٖو میل پرے ہے ، جیں توں ایہ اندازہ لاونْ اوکھا کائنی جو ایہ ہک وسیع رقبے دی آبادی دا مرکز ہا ، بندور اتھوں دا جیل خانہ تے بھنڈار پتن دے راجہ دی رعایا توں وصول تھیونْ آلا غلے دا گودام ہا۔ کرنل ٹاڈ وقائع بیکانیر اچ جیسلمیر دے جیں شہزادے تے شہزادی دا ذکر کیتا ہے او غالباً اتھاں دے راہنْ آلا ہا۔ ڈٖاہویں صدی اچ سومریاں دے ویلھے پتن دی ول تعمیر تے مرمت تھئی تے انہاں ایں کوں اپنْے دارالحکومت دے طور تے استعمال کیتا ۔ عمر سومرہ اتھاں اپنْا ست منزلہ محل تعمیر کرایا۔ سندھ بیکانیر تے جیسلمیر دے راجہ اٹھارویں صدی عیسوی دے آخر تئیں مانگھ دے مہینے اچ شوراتری دا تہوار مناونْ تے ایں دا درشن کرنْ آندے ہن ۔ انہاں ڈٖوہیں ایں مقام تے ہک وڈٖا بھاری میلہ لگٖدا ہا ، تے دریائے ہکڑہ دی سیج وی سندھ دے سیلابی طوفان توں شاداب تھی ویندی ہئی تے قدرتی طورتے مقام پرفضا تے دلکش تھی ویندا ہا ۔

آکھدے ہن جو جاتریاں کیتے اتھاں ہک عالیشان عمارت وی ہئی جیں دے ست کمرے ہن تے ادھ اچ وڈٖے وڈٖے ڈٖو تالاب ہن ، جیں اچ ہک اچ پانْی تے ڈٖوجھے اچ کھیر بھریا راہندا ہا۔ نواب بہاول خان ثالث دے عہد اچ 1840ء اچ اتھاں اوگر قوم دا جوگی ایں مقدس مندر دا پُجاری ہا۔ جیں لونْ دے ڈھیر اچ اپنْے آپ کوں دفن کر تے مارڈٖتا۔ ایں دے بعد ایں دے ہک چیلے اتھاں لنگ پوجا دا سلسلہ شروع کیتا۔ بے اولاد تریمتاں ایں دیاں پوجا کیتے پرے پرے توں آندیاں ہن۔ مسلماناں ایں رسم بد دا قلع قمع کیتا تیایں جاہ ہک مسیت تعمیر کر ڈٖتی۔ کرنل منچن لکھدے ہن جو عمارت دے اندرلی کندھیاں تے پلستر اکھاڑنْ توں کجھ حروف کندہ پاتے گٖئے ، جیں توں پتہ چلدا ہا جو بعض چیزاں 1059 توں 1069ء اچ ایں مندر کیتے بطور تحفہ گھن آیاں گٖیاں ۔ ہک تحریر دا مضمون ایہ ہا ’ ’ میں ہر قسم د ے منافع اچوں آدھ آنہ فی روپیہ مندر کیتے بھیجٖنْ دا اقرار کیتا ‘‘ ۔ آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا دی سالانہ رپورٹ 1926-27ء اچ وی پتن منارا دا تذکرہ شائع تھیا ہے تے نال ای او تصویر وی ڈٖتی گٖئی ہے جیڑھی 1920ء اچ گھدی گٖئی ہئی۔ ایں رپورٹ اچ بہاولپور گزٹیئر دے ابتدائی حصے دی نقل کرنْ دے بعد انڈین انکوائری والیم 2 اچ لکھیا ہے جو 1882 اچ لیفٹیننٹ بی آربر نیفل کوں معلوم تھیا ہے جو ایہ پکی سلھاں دی عمارت جیں دا بٖہوں سارا حصہ ڈھہہ گٖیا ہے ، ہُنْ وی 62 فٹ اُچی تے 12 مربع فٹ چوڑی ہے۔ ایں عمارت دے لَمے آلے پاسے ہک قدیم قلعہ دے آثار وی موجود ہن ، ایں عمارت دے سامنْے آلی کندھی تے شیراں دے سراں دی تصویر وی ہے۔ معلوم تھیندا ہے جو ایں توں اُتے وی ہک منزل ہئی، ایں دا طرز تعمیر ہندوانہ ہا۔ ایں منزل اچ شہتیراں دے سوراخ موجود ہن، جیڑھیاں سلھیں ایں عمارت اچ لگٖیاں ہویاں ہن ایں کوں لکشمی سِلھ آکھدے ہن۔ وسط ہند دے علاقیاں اچ جیڑھے مندر ہن انہاں اچ ایں قسم دی سلھاں استعمال تھیاں ہن۔ سلھاں دی ساخت، سائز تے بنْاوٹ توں معلوم تھیندا ہے جو ایہ چندر گپتا دے عہد دی بنْی ہوئی ہے۔