Туһа Киһитэ Буолуу

Үлэҕэ үөрэнии оҕо сатаан, табан туттуна үөрэнэ илигиттэн сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн өссө эрэйдэри үөскэтэр. Оҕо кыра буолан ол эрэйдэри кыайан тулуйбакка үлэҕэ үөрэнэрин сөбүлээбэт буолуута үөскүөн сөп.

Үлэ эрэйдээҕиттэн, сатанан, табыллан испэтиттэн оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ сөбүлээбити биллэрии, кыратык хайҕааһын, манньаны туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Маҥнайгы үлэни оҥоруу табылыннар да, табыллыбатар да оҕо санаатын көтөҕөн биэрии салгыы үөрэнэн иһэригэр тугу эмэ оҥороругар улаханнык туһалыыр.

Оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ үлэ оҥорору кытта табылла, сатана охсубат диэн быһаарыыны тутуһуу эрэйиллэр. Ол аата оҕо аан маҥнай оҥорбута табыллыбата улахан санаарҕабылы үөскэтэрэ суох буолара ситиһиллэр. Үлэни оҥоруу киһи буор кута сайдыбытыттан, хамсаныыны хайдах оҥороруттан улаханнык тутулуктанар. Элбэхтик хос-хос хатылаан оҥордоххо хамсаныы тупсан иһэрэ ситиһиллэриттэн табыллара, сатанара кыалларын оҕо билэрэ туһалыыр

Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар оҕо өйө-санаата үөскүүр кэмин арааран билэннэр, ийэ кута иитиллэр, үгэстэрэ үөскүүр кэмин аһаран кэбиспэккэ таба туһанан, үлэҕэ үөрэтиини кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ оҥорон саҕалыыллар. Бу кэмҥэ үөскээбит үлэлииргэ үгэһэ баҕа санааны үөскэтэн оҕону үлэһит оҥорорун туһаналлар.

Оҕо үлэҕэ үөрэниитэ туһа киһитэ буолан ийэ кута үлэлииргэ үгэстэринэн иитиллэриттэн саҕаланар. Ол курдук, атаҕар туран хаамаат даҕаны, барар-кэлэр санаата улаатан ону-маны таскайдыыр, илдьэр, аҕалар баҕа санаата үөскүүр. Бу кэмҥэ тугу эмэ аҕалбытын төрөппүтэ хайгыыр, сөбүлүүр буоллаҕына үөрүүтэ өссө улаатан, дьолу билэригэр тириэрдэрин таһынан үлэлииргэ үгэһэ олохсуйар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үөскүүр кэмэ үлэлииргэ үөрэнэр баҕа санаатын үөскэтэрин сахалар таба туһаналлар уонна туһа киһитэ буолуу диэн ааттыыллар. Саҥа хаампыт оҕо сылдьар ыыра кэҥээн иһэриттэн уонна ону-маны тутан таскайдыырыттан, кэлэриттэн-барарыттан үлэлииргэ үгэһи үөскэтинэрэ бу кэмтэн ыла саҕаланар. Бары төрөппүттэр бу кылгас кэми аһаран кэбиспэккэ оҕону туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ, хамсаныылары оҥорорго үөрэтиэхтэрэ этэ.

Саҥа хаампыт оҕо сылдьар сирэ кэҥээн ийэ кута үөскүүрэ түргэтиир. Бу кэм биллэр уратытынан оҕо хаамара эбиллэн ону-маны таскайдыыра киирэрэ үлэлииргэ үгэһи үөскэтэн олохсутар. Ол курдук, бу кэмҥэ оҕо үлэлии үөрэннэҕинэ ийэ кута үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэрэ баҕа санааны үөскэтэн кэбиһэр. Төрөппүттэр оҕолоругар үлэлииргэ үгэһи иҥэрэн биэрдэхтэринэ үлэһит буолар кыаҕа улаатар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэһэ үлэлииргэ үөрэнэригэр, үлэ ыараханын тулуйан кыайарыгар көмөлөһөр.

Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр үлэлии сылдьалларын оҕо көрөн-истэн, үтүктэн үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэр кыаҕа улаатара үлэҕэ үөрэнэригэр көмөлөһөр. Бу көмө баарын үлэһит дьон оҕолоро үлэһит буола улаатара бигэргэтэр. Үлэлии сылдьар төрөппүт оҕону батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үлэҕэ үөрэтэрэ ордук табыллар.

Үлэлииргэ үөрэтиигэ оҕону соруйан иһии туһалыыр. Оҕо тугу оҥорору билбэтиттэн, кыайан быһаарбатыттан аан маҥнай соруйууну толоро үөрэнэрэ туһалыыр, хаамары баһылаатаҕына төрөппүт этэрин истэн, ону толорор кыаҕа улаатар. Төрөппүт оҕону элбэхтик соруйан истэҕинэ оҕо кыра да үлэни оҥорон иһэрэ элбээн үөрэнэрэ түргэтиир. “Маны илдьэн биэр”, “Ону аҕал” диэн соруйуулар үлэлииргэ үөрэтэллэр, оннук үгэстэри оҕо ийэ кутугар иҥэрэллэр. Соруйан иһии оҕо улахан киһи этэрин таба истэн толороругар үөрэтэрэ этэр тылы истэр, соннук толорор буоларыгар үөрэтэр күүстээх.

Соруйуу быыһыгар үлэни хайдах оҥордоххо ордук табылларын, сатанарын кэпсээн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн истэххэ үөрэтии өссө табыллар. Итини тэҥэ, оҥоруллар үлэ табылларыттан, сатана-рыттан тутулуга суох кыратык хайҕаан биэрдэххэ оҕо көмөлөһөн иһэрэ улаатарын туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Тугу эмэ соруйуу оҕо төрөппүт этэр тылын истэригэр, соннук толороругар тириэрдэн үгэһи үөскэтэн иҥэрэр. Бу үөскээбит үгэс оҕо төрөппүтүн этэрин улаатан да баран сыаналыырыгар уонна толоро-ругар тириэрдэр. Аныгы төрөппүттэр оҕобут улаатан истэҕинэ этэр тылбытын истибэт, толорбот буолан иһэр диэн санааргыыллар. Кинилэр сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин билбэттэриттэн, оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтата сылдьаллара, ити уларыйыынан биллэн тахсар. Ол курдук, атаах оҕо бэйэтин баҕа санааларын урутаан оҥоро сатыырыттан төрөппүттэрин этэллэрин истибэтэ улаатан иһэр.

Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, сыыһа-халты туттунары суох оҥордоххо эрэ табыллар уонна уһун кэми ылар. Ол иһин оҕо санаатын көтөҕөн биэрэн иһии, үлэҕэ үөрэнэрин күүһүрдэриттэн хайҕааһыны кытта туттуллара ордук, ону тэҥэ, кыра манньа эмиэ туһалыыр.

Оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутуттан үөрэрэ, сатаабытыттан дьоллоноро үлэни оҥорон иһэрин элбэтэр. Үлэлии үөрэнии оҕо тугу оҥорбутуттан санаата көтөҕүллүүтүн, үөрэрин, дьолу билиитин үөскэттэҕинэ умнуллубат өйдөбүллэри хаалларан салгыы үлэлииригэр көмөлөһөр.

Атаахтыы улааппыт оҕо улаатан, өйө эбиллэн истэҕинэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥорор санаата улаатан иһэриттэн, сынньалаҥнык сылдьарын ордороруттан, үлэни эрэйдэнии курдук саныыра олохсуйан хаалар. Бу сынньалаҥнык, төрөппүттэр көрүүлэригэр-истиилэригэр сылдьарга үөрэнэн хаалбыт, олохсуйбут өйө-санаата, үгэһэ оҕо үлэҕэ үөрэнэрин тэҥэ, улаатан баран үлэлиирин мэһэйдии сылдьар.

Элбэхтик олоро, оонньуу үөрэммит оҕо, ол быһыыта үгэс буолан хааларынан куруук онто салҕана турарыгар баҕарарыттан, уларытыан баҕарбат санаата үөскээн олохсуйар. Оҕолорун атаахтатар, бэлэмҥэ сырытыннарар төрөппүттэр улаатан истэҕинэ тугу эмэ оҥороро букатын аҕыйаан иһэрин бэлиэтииллэр. Үлэ, даача эҥин туһунан санаттахха сынньанар, күүлэйдиир эрэ сир туһунан саныахтарын сөп.

Өй-санаа үгэстэринэн салаллар. Ол аата саҥа, туһалаах үгэс үөскээн киһини салайыыны бэйэтигэр ылыннаҕына эрэ урукку үгэс уларыйар, саҥанан солбуллан хаалар кыахтанар. Атаахтыы, бэлэмҥэ сылдьыбыт оҕоҕо оннук үгэстэр үөскээн хаалалларыттан саҥа үгэһи үөскэтинэн үлэлии үөрэнэрэ уустугуран хаалар.

Бэлэмҥэ үөрэнэн бэйэмсэҕэ улааппыт оҕо бэйэтин туһугар үлэлиирэ киириэн сөп эрээри, уһуннук барбат уратыланар. Ол курдук, атаах оҕо тулуура суоҕуттан, чэпчэки да үлэни кыайара улаханнык уустугурар уонна түмүгэр тириэрдэрэ саарбахтардаах буолан тахсар.

Кыра эрдэҕинэ үлэлиир үгэстэргэ үөрэммэтэх оҕону ыган-хаайан үлэҕэ үөрэтии улахан эрэйдэри үөскэтиэн сөп. Үлэ элбэх ыарахан-наах, сыыһа-халты буолан хаалара, табыллыбата элбэх, олору оҕо тулуйа үөрэннэҕинэ эрэ үлэлии үөрэнэр кыахтанар. Оҕо үлэни эрэйдэниинэн аахтаҕына үөрэнэрин букатын быраҕыан сөп.

Туһа киһитэ буолуу үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн оҕоҕо үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэр. Үлэлииргэ баҕа санаалаах оҕо сүрэхтээх оҕоҕо кубулуйар, ханнык баҕарар үлэҕэ үөрэнэр кыаҕа улаатар.

Аныгы кэмҥэ араас тиэхиникэ, массыына оонньуурдар дэлэйиилэрэ оҕо кыра эрдэҕиттэн бу тэриллэринэн оонньоон, туһаныыны баһылаан үгэс оҥостон кэбиһэригэр тириэрдэрэ үлэлииргэ түргэнник үөрэнэригэр туһаны оҥорор. Массыыналарынан оонньуу үөрэммит оҕо суоппар идэтин баһылыыр кыаҕа чахчы улаатар.

Онон оҕо кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолара үлэлииргэ үгэстэри үөскэтэн улааттаҕына туһалыыр. Бу үөскээбит үгэһин дьайыытыттан оҕо улаатан баран үлэһит киһи буолары ситиһэрэ кыаллар. (1,19).

1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үлэ.