پنجابی تنقید

‘تھیم وگیان’ توں مطلب تھیمک مطالعہ منیا جاندا اے ۔ ایہہ تھیماں دے مطالعہ ولوں ساہت سوچ وچار تک پہنچن دی تکنیک اے ۔ تھیم رچنا دا اوہ مرکزی عنصر اے جو اس نوں روپ حاصل کردا اے ۔ مغربی مفکراں وچ دو طرحاں دے وچار پرچلت رہے ہن ۔ پہلے وچار ماتحت تھیم کسے وی ساہتی کرت دے اپرسنگک ساہت باہرے ویرویاں ول الار ہو جاندا اے ۔ ساہتی کرت دے تھیم نوں پکڑن لئی مفکر ساہت باہرے انشاسنا دی مدد لیندے ہن ۔ دوجے وچار ماتحت ساہت نوں اک جز وجوں گرہن کیتا جاندا اے۔ اس وچار توں متاثر مفکر ساہت باہرے ویرویاں نوں وی ساہت دی سنرچنا وچ کم شیل ہور تتاں دے نال ہی وچاردے ہن ۔ اس وچار توں متاثر روسی روپوادی توماشیوسکی تھیم نوں رچنا دے آر-پار پھیلن والا اتے رچنا نوں ایکتا حاصل کرن والا عنصر مندا اے ۔

1 ڈاکٹر۔ہربھجن سنگھ دے وچار مطابق :

تھیم نہ اصلی عنصر اے نہ بھاشک بنتر،تھیم ساہتی ہوند اے۔2

اس طرحاں کیہا جا سکدا کہ تھیم سائنس مطالعہ ماتحت اجیاے تھیم نوں وچاریا جاندا اے جو رچنا دی تعمیری بنتر وچ کم شیل اے اتے رچنا نوں ایکتا حاصل کردا اے ۔ایہہ رچنا دے وغیرہ توں انت تک آر-پار پھیلیا ہندا اے ۔ تھیم نوں تنظیم کرن لئی بھن-بھنّ جگتاں تے ودھیاں ورتیاں جاندیاں ہن ۔ تھیمک تنظیم دا جس تکنیک راہیں سائنسی مطالعہ کیتا جاندا اے اس تکنیک نوں ہی تھیم-سائنس دا ناں دتا گیا اے ۔ تھیم-سائنس دے تریخی حوالے ول نظر ماریاں تن سوچ وچار پدھتیاں ساہمنے آئیاں ہن:

1. روسی تھیموادی تنقید نظام

2. امریکی تھیموادی تنقید نظام

3. فرانسیسی تھیموادی تنقید نظام

روسی ساہت تنقید دے اتہاس وچ تھیم سائنسی تنقید نظام ویہویں صدی دے دوسرے دہاکے وچ ساہمنے آئی اے اس تکنیک دے پرمکھ سدھانتکار وکٹر شکلووسکی ، بورس توماشیوسکی، بورس ایکھنبام وغیرہ ہن۔

امریکی تھیم سائنس نوں روسی تھیم سائنس دا ہی پھلار منیا جاندا اے۔ تھیم سائنسی تنقید نظام وچ امریکی تھیم سائنسدان یوجین فاک نے اپنی کتابTypes of Thematic Structureوچ تھیم-سائنس متعلق اہم تجزیہ پیش کیتے ہن ۔ فاک دے مطالعہ دا کیندری-نقطہ رچنا پاٹھ اے ۔ فاک رچنا دے پاٹھگت مطالعہ راہیں رچنا دے کیندر-نقطہ دی تلاش کردا اے ۔ اوہ اس توں وی اگوں مرکز دا وی مرکز نقطہ کھوجدا اے۔

فرانسیسی تھیم سائنسداناں نے تھیم سائنس نوں وکھرے نظریہ توں واچن دا یتن کیتا اے ۔ فرانسیسی تھیم سائنسی تنقید نظام دے پرمکھ سدھانتکار جارج پولے تے یاں پیرے رچرڈز ہن ۔ جارج پولے نے تھیم سائنس نوں عالمی مکمل فلسفی اہمیت نال جوین دا یتن کیتا اتے یاں پیرے رچرڈز بھاشا-سائنس اتے نفسیات نظر نوں اپنی پہنچ تکنیک دا بنیاد بناؤندا اے ۔ اس پرکار فرانسیسی تھیم سائنس مرکز توں بھانج دا رستہ اپناؤندا اے۔

اپروکت تناں سوچ وچار پدھتیاں دے چنتکاں نے تھیم سائنسی مطالعہ لئی اصولی بنیاد حاصل کیتے ۔ ایہناں چنتکاں نے اپنے توں پوربلے سوچ وچار دا اثر گرہن کیتا اتے پچھلیرے سوچ وچار نوں متاثر کیتا ۔ ایہناں ولوں پیش ہوئے پرمکھّ اصول ہیٹھ لکھے ہن :

تھیم دی چھوٹی توں چھوٹی اکائی نوں موٹف دا نام دتا جاندا اے ۔ساہت سوچ وچار وچ موٹف دی ورتوں کئی معنےآں وچ ہندی رہی اے ۔ساہت سوچ وچار وچ موٹف نوں اک اجیہا تتّ منیا جاندا رہا اے جو اک توں ودھ ساہتی کرتاں وچ دہرایا جاندا اے ۔ اداہرن وجوں پنجابی قصہ-کاو وچ باراں سالاں دا وقفہ (پورن دا باراں سال بھورے وچ رہنا، رانجھے دا باراں سال مجھا چارنیاں آدی)، نائک-ہیروئن دی دیوی-طاقتاں ولوں مدد آدی موٹف کم شیل ہن ۔ پر تھیم سائنسداناں مطابق موٹف اک اجیہی اکائی اے جو کسے اک رچنا وچ پئی ہندی اے تے اس دی وقعت اسے رچنا وچ اے جس نوں کسے ہور رچنا وچ داخلہ کرن دی مجبوری نہیں ۔ 3 روسی روپوادیاں نے رچنا دے تھیمک مطالعہ لئی موٹف نوں بنیاد بنایا اے اتے فاک نے موٹف دے تنظیم توں تھیم دے مرکزی تتّ دی بھال کیتی اے ۔

موٹف نوں رچنا دی مڈھلی اکائی وجوں پچھانیا جا سکدا اے ۔ موٹف اجیہی تھیمک اکائی اے جو اپنے آپ وچ پورن وی اے تے دوجے تعمیری موٹفاں نال انتر متعلق وی ۔ موٹف اک تعمیری اکائی اے جو رچنا دے اک واک وچ وی ہو سکدی اے ۔ اداہرن دے طور تے اک آدمی دوجے آدمی نوں کہندا اے، “میں اپنے پنڈ جا رہا ہاں۔” اس واک وچ ‘انسان ولوں اپنے پنڈ جان’ دا موٹف پیا ہویا اے ۔

ہر اک موٹف وکھ-وکھ تتاں دے میل نال ہوند وچ آؤندا اے۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ مطابق موٹف تن تتاں دی رچنا اے، اوہ تن تتّ ہن: سامان، جگت تے پریرک۔ 4 موٹف وچلی حالت ہی موٹف دی سامان ہندی اے ۔ رچنا وچلی حالت نوں ساہتکار جس ڈھنگ نال پیش کردا اے اس نوں جگت کیہا جاندا اے اتے پریرک موٹفاں وچ کارجاں نوں سلڑائی دندے ہن ۔ اداہرن وجوں: ‘ہیرو دا گھر چھڈنا’ موٹف پچھے ‘ہیروئن دی بھال’ ، ‘روزگار دی بھال’ آدی پریرک کم کر راے ہندے ہن۔

تعمیری لوڑ دی تکمیل لئی ورتے گئے موٹفاں نوں رچنا پریرک کیہا جاندا اے ۔ رچنا وچ کجھ موٹفاں دی ورتوں حقیقت دا بھرم پیدا کرن لئی کیتی جاندی اے۔ اجیاے موٹفاں نوں حقیقت پریرک جاں وستو پریرک کیہا جاندا اے ۔ ایہہ موٹف حقیقت دا بھرم پیدا کرن دی لوڑ توں راغب ہندے ہن اس لئی ایہناں وچ حقیقت (وستو) پریرک موجود ہندے ہن۔ تیجی پرکار دے پریرک کلا-پریرک ہندے ہن۔ کلا-پریرک لکھاری حقیقی ستھاناں/گھٹناواں/ویکتیاں نوں اجنبیکرن دی تکنیک نال پیش کرن لئی ورتے جاندے ہن۔

موٹفاں دی ونڈکرن

موٹفاں دی ونگی وچ کھلے موٹف، بند موٹف، رفتار شیل موٹف، گتیہین موٹف خاص اہمیت رکھدے ہن۔ کھلے موٹف اجیاے موٹف ہندے ہن جہناں نوں رچنا وچوں خارج کرن تے رچنا تنظیم اتے کوئی خاص اثر نہیں پیندا۔ کھلھے موٹف دے الٹن بند موٹف نوں رچنا وچوں خارج کرن دی حالت وچ ایہہ رچنا دے تنظیم اپر اثر پاویگا ۔ بند موٹف رچنا دے تنظیم دا حصہ ہندے ہن۔ رفتار شیل موٹف رچنا وچلے کتھانک نوں رفتار حاصل کردے ہن ۔ ساہتی کرت وچ کجھ اجیاے موٹف وی ہندے ہن جو رچنا دے کتھانک نوں رفتار حاصل نہیں کردے، اجیاے موٹفاں نوں گتیہین موٹف دا ناں دتا گیا اے۔

اپروکت موٹفاں توں علاوہ تھیم سائنسی تنقید نظام وچ لیت موٹف تے ریم موٹف خاص اہمیت دے لکھائک ہن ۔ تھیم وچ اکسارتا قایم کرن والے موٹفاں نوں فاک نے لیت موٹف دا ناں دتا اے۔ فاک مطابق موٹفاں وچ اودے ہوئے تھیم دی سنتعمیری اکسارتا پاٹھک دے آنند وچ وادھا کردی اے ۔ فاک سنتعمیری اکسارتا بارے گل کردا ہویا مشہور ناول کار تھامس من دا حوالہ دندا اے جو پاٹھکاں نوں اپنی کتاب وار-وار پڑھن لئی کہندا اے۔ اس مطابق پہلی وار پاٹھک تھیمک سامان حاصل کردا اے۔ دوسری وار رچنا وچلے پرتیکاتمک اتے سنکیتاتمک مطلب گرہن کردا اے ۔5 فاک مطابق لیت موٹف ہی کسے برتانتک رچنا وچ وکھ وکھ تھیماں/موٹفاں نوں انتر متعلق کردا اے ۔ اس طرحاں لیت موٹف رچنا وچ وار-وار واپر کے رچنا وچ کھلرے ہوئے تھیماں وچکار اکسارتا قایم کردے ہن۔

ریم موٹف، موٹفاں وچوں موٹف نکلن دی عمل اے ۔ موٹف اک مکمل تے چھوٹی توں چھوٹی اکائی اے پر اس وچوں اگوں کئی ریماں نکلن دیاں سمبھاوناواں بنیاں رہندیاں ہن ۔ ایہناں سمبھاوت ریماں وچوں کسے اک ریم نوں چن لیا جاندا اے۔ موٹف وچوں ریماں نکلن دی عمل رچنا دے شروع توں لے کے انت تک جاری رہندی اے۔

اجنبیکرن: اجنبیکرن دا اصول روسی تھیم سائنسداناں دی اہم دین اے۔ تھیم نوں رچنا وچ فنی ڈھنگ راہیں پیش کیتا جاندا اے ۔ فنی سرجن دی اس عمل نوں شکلووسکی نے اجنبیکرن دا نام دتا اے ۔ دوسرے شبداں وچ جانیاں-پچھانیاں وستواں نوں اجنبی ڈھنگ راہیں پیش کرنا ہی اجنبیکرن اے ۔

تھیم دی چون تے پیشکاری

تھیم سائنس تھیم وانگ تھیم دی چون تے تھیم دی پیشکاری نوں وی اپنے وچار دا مرکز بناؤندا اے ۔ تھیم سائنسداناں مطابق ہم عصر اتے سربکالی تھیماں دا سمیل ہی رچنا نوں دلچسپی اتے سدیوتا حاصل کردا اے ۔

روسی تھیم وگیانیا نے تھیم دی پیشکاری نال متعلق وگوپن(exposition)دا اہم تجزیہ پیش کیتا اے۔ کسے رچنا نوں شروع کرن ویلے کردار بنھنی پیندی اے ۔ اسے آرنبھک کردار جاں ذکر وچ پاتراں دے انتر-سمضموناں تے پرحالات دے مڈھلے ویروے دتے جاندے ہن۔اسے نوں ہی وگوپن کیہا جاندا اے ۔ جس وگوپن وچ کم واپرن توں پہلاں ہی پاتراں دے آپسی سمضموناں اتے پرحالات بارے ترنت جانکاری دے دتی جاندی اے، اس وگوپن نوں فوری وگوپن کیہا جاندا اے۔ جس وگوپن وچ پاتراں/پرحالات بارے پرسنگک جانکاری ذکر وچ کھنڈی ہندی اے، اس نوں ولمبت وگوپن کیہا جاندا اے۔ ستھانانترت وگوپن وچ پاتراں/پرحالات بارے کجھ جانکاری رچنا دے شروع وچ دتی جاندی اے اتے کجھ جانکاری گھٹنا واپرن ویلے دتی جاندی اے ۔

تھیم سائنسی مطالعہ تکنیک پنجابی ساہت چنتکاں ولوں انغولی نہیں رہی ۔ ڈاکٹر۔ہربھجن سنگھ، منجیت کور، ہرچن کور، گرچرن سنگھ عرشی، ڈاکٹر۔کلدیپ سنگھ دھیر آدی نے تھیم سائنس متعلق اتی اہم سنکلپاں نوں ابھاریا۔

اپروکت وچار چرچہ دے بنیاد تے کیہا جا سکدا اے تھیم سائنس نظام سدھے طور تے پچھم وچ پرچلت روسی روپوادی اصول وچوں ترقی یافتہ تنقید نظام اے ۔ اس دے سمانناتر ہی اس نے فرانسیسی اتے امریکی چنتکاں دے اثر نوں وی گرہن کیتا۔ تھیم سائنس مطالعہ راہیں کسے وی ساہتی کرت دے آنترک تنظیم وچ کم شیل جزاں نوں پچھانیا جا سکدا اے ۔

تنقید شبد دی اتپتی ‘لوچ’ دھاتو توں ہوئی اے۔ ‘لوچ’ دا مطلب ویکھنا اے تے تنقید دا مطلب کسے وستو جاں رچنا اپر سروپکھی جھات مارنا اتے اس دی وضاحت جاں ملانکن کرنا اے۔ تنقید کرن والا نقاد کسے ساہتّ-رچنا دی پرکھ تے پڑچول کردا اے۔ نقاد اک طرحاں نال پاٹھک تے لکھاری جاں کلاکار دے وچکار اک پل دی طرحاں اے۔ نقاد ولوں پاٹھک نوں کسے ساہت رچنا جاں کلا کرت دے اتم جاں نکھدھ ہون دا پتہ لگدا اے۔ تنقید نوں سمالوچنا تجزیہ، پرکھ اتے پڑچول وی آکھدے ہن۔ اردو والے اس نوں تنقید کہندے ہن۔ جیکر اسیں تنقید شبد دے تجزیہ نوں مدھکالی ساہت اپر ورتوں کرکے ویکھدا ہاں تاں اس نال مدھکالی ساہت تنقید دے نظریات اپر صحیح نہیں جاپدا۔ اس لئی اسیں پنجابی ساہت تنقید نوں مدھدور وچ شروع ہوئی نہیں منّ سکدے پر اسیں ایہہ کہہ سکدے ہاں کہ پنجابی ساہت تنقید دے بیج مدھدور وچ موجود ہن۔ مدھکالی بیج روپ وچ تنقید بارے حاصل جنمساکھیاں، ٹیکے، گوشٹاں آدی بارے ہربھجن سنگھ بھاٹیا لکھدا اے: “بھیت جاں رہسّ دا مورتیمنت روپ ہی تنقید دا پرتھم اپرالا اے۔”2

اس طرحاں پنجابی ساہت تنقید دی شروعات صحیح معنےآں وچ اسیں 20ویں صدی توں منّ سکدے ہاں۔ اس حوالہ وچ سنت سنگھ سیکھوں دی دھارنا ویکھی جا سکدی اے: “ویہویں صدی توں پہلاں پنجابی ساہت تنقید وچ کوئی پرت نہیں سی۔ ایہہ نہیں کہ پنجابی وچ پد جاں گد لکھن والے ساہتی فکر توں کورے سن، پر جہڑے وی نشان اوہناں دی فکر وچ سن اوہ سنسکرت جاں فارسی ساہت وچوں ستے سدھ تے ووہارک روپ وچ لئے ہوئے سن۔”3

ویہویں صدی دے شروعاتی ویلے دوران ساہتی چنتکاں نے پنجابی ساہت نوں اکٹھا کرنا شروع کیتا اتے نالو-نالو ساہت روپاں متعلق پربولیاں الیکن دا وی یتن کیتا۔ ایہناں وچ پرمکھ نقاد باوا بدھ سنگھ، مولٰی بخش کشتہ، پروفیسرپورن سنگھ، پروفیسر تیجا سنگھ ، ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ، گوپال سنگھ دردی آدی ہن۔ پنجابی تنقید دے شروع اتے ترتیب وار اتہاس نوں جانن لئی اسیں اس نوں چار حصےآں وچ ونڈ سکدے ہاں۔

• مدھدور وچ پنجابی تنقید دے انش۔
• جدید پنجابی تنقید دا پہلا پڑاؤ (1913–1956)
• دوجا پڑاؤ (1957–1970)
• تیسرا پڑاؤ (1971 توں سمدور تک)

مدھدور وچ پنجابی تنقید دے انش

کوئی وی ساہت اصول کسے کھلارے وچوں پیدا نہیں ہندا سگوں اک تریخی عمل وچوں ترقی کردا اے۔ مدھدور وچوں حاصل ہون والے ٹیکے، جنمساکھیاں اتے گوشٹاں آدی توں سانوں ساہتکاراں متعلق وکھیان ملدے ہن۔ مثال لئی سری گرو گرنتھ صاحب وچ بابا فرید دے 112 شلوک شامل کیتے گئے ہن اتے ایہناں شلوکاں متعلق وکھ-وکھ گرو صاحباناں نے اپنے 18 شلوک راہیں بابا فرید دے شلوکاں اپر ٹپنی کیتی اے۔ اس توں بنھاں وی قصہ شعری، وار شعری روپ اتے مدھکالی وارتک دے وچ وی پنجابی تنقید دے انش ملدے ہن۔ مثال لئی اسیں اہمیار ولوں رچت قصہ یوسف جولیکھاں وچوں سترھاں دیکھ سکدے ہاں جنھاں وچ اوہ ‘حافظ برخوردار’ دی پرشنشا کردا اے۔ ‘ستھرا شاعر ن ‘حافظ’ جیہا، تول پورا اس ہٹی، پر اگلیاں پچھلیاں شاعراں دی، میں اس ویلے کسوٹی۔ (احمدیار، قصہ یوسف زلیکھاں) کجھ پنجابی ودوان گرو نانک دیوَ جی اتے گرو ارجن دیوَ جی نوں پرتھم نقاد مندے ہن۔ اوہناں مطابق گرو ارجن دیوَ جی ولوں کیتے گئے گرو گرنتھ صاحب دے سنکلن دا کم وی تنقید وچ شامل کیتا جا سکدا اے۔ پر ایہہ ساری گل نراختلاف اے کیونکہ مدھدور وچ پنجابی تنقید دے انش ملدے ہن اتے ایہہ پنجابی تنقید دا شروعاتی پڑاؤ اے۔

جدید پنجابی تنقید پہلا پڑاؤ (1913–1956)

پنجابی ساہت تنقید دے اس پڑاؤ وچ ساہت سوچ وچار نویں ساہت روپاں دی تشریح الیکن اتے مدھکالی ساہت نوں سمبھالن دی ضرورت وچوں پیدا ہندا اے۔ بریٹیش سامراج دے آؤن نال پنجابی ساہت روپاں وچ وی پرورتن آؤندے ہن۔ نویں ساہت روپ جویں ناول، کہانی، ناٹک، کھلی شاعری آدی پنجابی ساہت وچ آؤندے ہن۔ جنہاں دی تشریح اتے تتاں بارے ساہت فکر شروع ہندی اے۔ اس پڑاؤ دے پرمکھ نقاد اس طرحاں ہن:

مولٰی بخش کشتہ (1876–1955 ای۔) (چشماں-اے-حیات (1913)، پنجاب دے ہیرے (1932)، پنجابی شاعراں دا تذکرہ (1960)

باوا بدھ سنگھ (1878–1931) (ہنس چوگ (1913)، کوئل کوُ (1915)، بمبیہا بول (1925)

پرو۔ پورن سنگھ (1881–1931) (کھلھے لیکھ (1929)

پرنسپل تیجا سنگھ (1894–1958) (ساہت فلسفہ (1951)، پنجابی کویں لکھیئے (1957)

ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ (1899–1984) (پنجابی بھاکھا تے چھندابندھی (1937)، بلھے شاہ (1939)، جدید پنجابی، شاعری (1941)، صوفیاں دا کلام (1941)، پنجابی ادب دی مختار تاریخ (1948)، پنجابی ساہت دی اتہاس ریکھا (1958)، A History of Punjab Literature، An Introduction to Punjabi Literature.

بنارسی داس جین (1889–1954)

(پنجابی زبان اتے اسدا لٹریچر (1941)

پنجابی ساہت آلوچناں دے اس پڑاؤ نوں اسیں جدید دور دے پہلے پڑاؤ وچ رکھدے ہاں۔ اس پڑاؤ اس وچ آلوچکاں ولوں ساہتی کرتاں بارے صوفیانہ، پرسنساوادی اتے پربھاووادی، تنقید کیتی گئی ملدی اے۔ ایہہ ساری دی ساری تنقید اکہرے پدھر اپر وچردی اے۔ اس دور دے آلوچکاں نے مدھکالی پنجابی ساہت نوں سمبھالن تے زور دتا۔ بریٹیش سامراج دے ہوئے پنجابی ساہت اپر ہوئے حملے توں نزات پاؤن لئی پرسنساوادی تنقید راہیں نوجوان لکھاریاں نوں راغب کیتا۔

دوجا پڑاؤ (1957–1970)

پنجابی سوچ وچار دا ایہہ اگلا پڑاؤ تنقید دے پکھ توں کافی اہم اے۔ ایہہ پڑاؤ جتھے سابق تنقید نال نرنترتا دا رشتہ رکھدا اے۔ اتھے ہی اپنی ولکھن پہچان وی رکھدا اے۔ دراصل پنجابی ساہت دی اصولی تنقید اس پڑاؤ دے ویلے توں ہی شروع ہندی اے جس وچ سنت سنگھ سیکھوں دی ساہتیمطلب اک میل پتھر ثابت ہندی اے۔ اس کتاب وچ شعری دے وکھ-وکھ تتاں بارے سنت سنگھ سیکھوں نے اپنے اصولی وچار پرگٹائے ہن۔ اس پڑاؤ دی آلوچناں دی مکھ وچاردھارا ترقی پسند تے مارکسسٹ اے۔ عالمی پدھر اپر ہوئے روسی انقلاب دے اثر پنجابی ساہت سوچ وچار وچ وی ویکھے جا سکدے ہن۔ تنقید دے اس پڑاؤ وچ سانوں اکو وچاردھاری آلوچکاں دا دوہرا کردار دیکھن نوں ملدا اے۔ مطلب اکو وچاردھارا نال متعلق دو نقاد ساہتی کرتاں متعلق ولکھن وضاحت کردے ہن۔ سنت سنگھ سیکھوں(1908–1997)، پرو۔ کشن سنگھ (1911–1993)، ڈاکٹر۔ عطر سنگھ(1932–1994) اس تنقید پڑاؤ دے پرمکھ نقاد ہن| مختصر وچ پنجابی ساہت سوچ وچار دے اس پڑاؤ اپر پنجابی سوچ وچار اک نویں دور وچ داخلہ ہندا اے۔ پررفتار اتے مارکسسٹ فلسفہ اس پڑاؤ دے سوچ وچار وچ آ ٹکدے ہن۔ پنجابی ساہت نوں اک اکائی وجوں گرہن کرکے اسدے ملانکن دا کم جاری ہندا اے۔ ایہہ دور ترقی پسند تنقید نال سنواد کرکے پریوگوادی/آدھونکتاوادی/نویں تنقید اپنے پہچان چنہ قائم کردی اتے سیماواں نوں سرجدی اے۔ اس پڑاؤ اپر پاٹھاں دے مہین مطالعہ دی نیہہ وی رکھی جاندی اے۔

تیسرا پڑاؤ (1971 توں ہن تک)

ویہویں صدی دے چھویں دہاکے وچ مغربی ملکاں وچ ساہت سوچ وچار دیاں پاٹھگت مطالعہ تنقید پرنالیاں شروع ہندیاں ہن جس وچ روسی روپوادی اتے سنرچناوادی تنقید شروع ہندی اے۔ زمین تجزیہ کارن جلدی ہی ایہہ تنقید پنجابی ساہت سوچ وچار وچ داخلہ کردی اے، جس دا مڈھ مشہور پنجابی روپوادی نقاد ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ دی کتاب مطالعہ تے ادھیاپن(1970) بندی اے۔ اس تنقید وچ نویں تجزیہ جویں اجنبیکرن، استتو، لکھاری دی موت، پاٹھگت مطلب، رچنا دی بولی متعلق سوچ وچار، لینگ تے پیرول آؤندے ہن جس نال تنقید دا مقصد باہرمکھی جگت دی بجائے پاٹھ اپر مرتکز ہو جاندا اے۔ روسی روپواد، امریکی نو تنقید توں علاوہ فرانسیسی سنرچناواد، تھیم سائنس اتے سٹائل شاستر دے کجھ تجزیہ اس پڑاؤ دی تنقید وچ ملدے ہن۔ اس دور وچ تنقید اپنے سابق نال نرنترتا دا رشتہ وی رکھدی اے اتے نویں فکر وی اس ویلے ساڈے وچکار آؤندی اے۔ دوجے پڑاؤ دی مارکسسٹ تنقید، بعد مارکسسٹ تنقید وچ سلڑائی کیتی گئی اے اتے اس طرحاں ہی ہور سابق تنقید سلڑائی ہو اس وچ شامل ہو جاندی اے۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ (1920–2002)، ترلوک سنگھ کنور(1931–1994)، ڈاکٹر۔ گرشرن سنگھ عرشی، ٹی آر ونود(1935)، ڈاکٹر۔ روندر سنگھ روی، گربخش سنگھ فرینک(1935)، ڈاکٹر۔ کیسر سنگھ (1940)، ڈاکٹر۔ جوگندر سنگھ راہی(1937) اس پڑاؤ دے پرمکھ نقاد ہن|

ایہناں توں بناں اس پڑاؤ وچ رگھبیر سنگھ سرجنا، کرنجیت سنگھ، ڈاکٹر۔ سرجیت سنگھ بھٹی، ڈاکٹر۔ سرجیت سنگھ، کلبیر سنگھ کانگ مکھ نقاد ہن۔ اس تنقید نظام نوں اکہری بنتر وچ بننا کافی مشکل کم اے۔ اس دور دی تنقید عالمی پدھر اپر اتپن ہو رہیاں نویاں ساہتی سوچ وچار پرنالیاں نوں اپناؤندی اے اتے پورن تنقید دی نکھلڑائی کرکے اگے سدھار کردی اے۔

1. پنجابی ساہت تنقید دی پہلی حصول اس وچ حقیقت دیکھی جا سکدی اے۔ کہ اس کول نرول پنجابی کاوَ-شاشتر دی کسے پرمپرا دے نہ ہون دے باو جود اسنے بھارتی کاوَ-شاشتر اتے مغربی کاوَ-شاشتر توں اصولی سلڑائی حاصل کردیاں، اج پنجابی ساہت دے اپنے کاوَ-شاشتر دی اساری دی چیتناں نوں نہ صرف سخت کیتا اے سگوں پنجابی دے مدھ قالین ساہت دیاں پرمکھ کاوَ-دھاراواں ( صوفی-شعری، گربانی، قصہ-کاو اتے بیر-شعری) دے شعری شاشتر دی اساری وچ اپنا مولک کاوَ-شاشتر اسارن ہت کافی ولکھن مولک اتے ملوان پراپتیاں کیتیاں ہن۔ اسے طرحاں جدید دور دے ساہت روپاں جویں جدید شاعری، وارتک، ناول، ناٹک، نکی کہانی، آدی ساہت روپاں دے پنجابی کاوَ-شاشتر دی اساری وچ کافی وڈی سفلتا حاصل کیتی اے۔ اک صدی دے وقفے وچ نرول پنجابی کاوَ-شاشاتری سنکلپاں، تنقید نظریات اتے سندا دی انہوند دے باو جود بھارتی اتے مغربی سوچ وچار توں اگواہی لیندیاں مڈھوں-مڈھوں اپنے ساہت دے اک ہزار سال وچ فیلے ساہت دے وکھ-وکھ روپاں دھارواں اتے کالاں دا جس گمبھیرتا، مولکتا، وشالتا نال کاوَ-شاشتری مطالعہ کیتا گیا اے، ساڈی نظر وچ ایہہ پنجابی اتلوچنا دی پنجابی کاوَ-شاشتر دی اساری دے کھیتر وچ ملوان تریخی حصول اے۔
2. پنجابی تنقید دی دوسری حصول اس ولوں ساہت اصول دی ستھپتی دے کھیتر وچ دیکھی جا سکدی اے۔ جتھے 1970 تیک پنجابی تنقید ساہت نوں نرول سماجی حقیقت دے انکرن نوں آدھانر بناؤندیاں ساہت وچپیش حقیقت اتے سماجی پررفتار نوں ساہت رچنا دے تجزیہ اتے ملانکن دا بنیاد بناؤندی سی، اتھے 1970 توں بعد ساہت اتے سماج دے وکھریویں اپر ودھیرے زور دندیاں ساہت دی خدمختر ہوند نوں قائم کرن دے اصولی یتنا نال ساہت دی ساہت دی ساہتکتا دی پچھان نوں مرکزی اہمیت پروان کردیاں، مغربی سوچ وچار دیاں نوینتم انتر درشٹیاں اتے بھاشا-سائنسی ماڈلاں وچ نویاں ودھیاں راہیں ساہت اصول، ساہت اتہاس، ساہت سماج، ساہت فلسفہ اتے نرول ساہت سوہج دے آپسی تعلقاں اتے وخریویاں راہیں سنت سنگھ سیکھوں ولو قائم سدھانتھ چنتنی جاں ساہت اصول دی چیتناں نوں ودھیرے ٹھوس روپ وچ اتے نکھیڑا مولک تکنیک نال گھوکھیا اتے قائم کیتا گیا۔ اس نال پہلی وار ساہت اتے سماج دی رلگڈتا دا نکھیڑا کردیاں پہلی وار ساہتکتا دا خاص علم حاصل کردیاں ساہت اصول دے کھیتر وچ نویاں سمتاں اتے مدعیاں نوں وچار ماتحت لیاندا گیا۔
3. اس دی تیجی حصول پنجابی ساہت دے بھنّ- بھنّ ساہت کالاں وچ ہوند وچ آئیاں بھن-بھنّ ودھاوا نوں نرول ساہت دے سانجھے تجزیہ ماتحت وچارن دی تھاں، ایہناں ودھاواں دی آپسی سانجھ اتے وکھریویں نوں مقرر کیتا گیا اے۔ نتیجے وجوں ودھاگت آلوچناں دے کھیتر وچ قرون وسطی اتے جدید ساہت روپاں دی ودھاگت تنقید نے بہت ترقی کیتا۔ اج ودھاگت تنقید دے کھیتر وچ پنجابی دیاں سمچیاں ساہت ودھاواں دے مطالعہ وچ زکریوگ پررفتار ہوئی اے۔ ایہہ ترقی گناتمک اتے گناتمک دوہاں پکھاں توں سنتشٹی جنک اے۔ پنجابی دی جدید فکشن تنقید دے نال-نال پنجابی دی جدید شاعری، ناٹک اتے ہور ودھاواں دے کھیتر وچ ودھاگت تنقید نے بالکل مڈھوں-مڈھوں شروع کرکے اپنی ودھاگت تنقید نوں دنیا پدھر دی تنقید کھیتر وچ ہو راے اصولی کم توں انتر درشٹیاں لے کے پنجابی دی ودھاگت تنقید نوں کافی سمردھ اتے اہل کرن دے نویں-نویں اپرالے درشٹیگوچر کیتے ہن۔
4. ساڈی تنقید دی چوتھی اتے اہم حصول اس حقیقت وچ ویکھی جا سکدی اے کہ اسنے ساہت اتے وچاردھارا دے مصلے نوں جس مکانکی اتے سدھڑ پدارتھوادی نظر توں اس دا مطالعہ شروع کیتا سی اج اس جٹل ورتارے دی ساگت لئی گمبھیرتا اتے وقعت نوں پروان کردیاں ساہت تنقید دے کھیتر وچ ہو راے دنیا پدھر دے ساہت سوچ وچار نوں آتمشات کردیاں اس مصلے وچ پیش سمسیاواں، جٹلتاواں اتے باریکیاں نوں ودھیرے دھیانپوروک گرہن کردیاں اس مصلے متعلق نویں نظریات اتے وہارک پدھر اپر نویاں پراپتیاں حاصل کیتیاں ہن۔
5. پنجابی تنقید دی پنجوی حصول بھارتی اتے مغربی کاوَ-شاشتر اتے ساہت-اصول دے کھیتر وچوں حاصل ہون والیاں نوینتم مطالعہ پرنالیاں توں انتر درشٹیاں حاصل کردیاں پنجابی ساہت نوں دنیا پدھر دیاں تنقید پرنالیاں دے حوالہ وچ اس دی وضاحت کرن دے لئی آلوچکاں ولوں کیتے گئے وکھ-وکھ یتن، پنجابی تنقید دے گھیرے نوں وڈا کرن وچ بہت ہی اہم اتے ملوان سدھ ہوئِ ہن۔ اج پنجابی وچ دنیا پدھر اپر اصول سوچ وچار دے کھیتر وچ کسے وی ستھانپت نظام نوں بنیاد بنا کے ساہت روپاں – پرورتیاں اتے دھاراواں دِ تجزیہ کیتے جان دے گمبھیر یتن ساڈی تنقید –پرمپرا نوں وڈا کرن وچ اہم یوگدان دے راے ہن۔ اس تعلق وچ مغربی سوچ وچار وچ W.H.Hudson، Freud، Marx، Locan Derrida، Jameson، Terry Egleton، Julia Kristeva آدی دے فلسفہ اتے ساہت-اصول دے کھیتر وچ دتے یوگدان نوں آتمسات کردیاں، پنجابی دے ساہت-آلوچکاں نے، روپوادی، سنرچناوادی، مارکسسٹ، بولی سائنسی، سماج-سائنسی، منووشلیشنوادی، متھّ سائنسی، مانو-سائنسی، بستیوادی، ناریوادی، اتر سنرچناوادی، اتر آدھونکتاوادی، ورچناوادی اتے اتر بستیوادی ورگیاں پرنالیاں اتے انتر درشٹیاں نوں بنیاد بناؤندیاں پنجابی وچ ساہت-تنقید دے گھیرے نوں وشالتا اتے ڈونگھائی دوویں حاصل کیتیاں ہن۔ بھاویں پرمکھ روپ وچ پنجابی تنقید کھیتر وچ سنواد مارکسسٹ۔ ترقی پسند تنقید اتے روپوادی/سنرچناوادی تنقید وچکار ہی رہا اے مگر سکھاویں اتے تسلی بخش حصول ایہہ اے کہ ہن دوویں دھراں اک دوجے نوں ترسکارن اتے پھٹکارن دی تھاں اک دوجے دیاں پراپتیاں اتے سیماواں دی ترکشیل اتے باہرمکھی ڈھنگ نال پچھان کرن اتے چنگے وچاراں نوں اپناؤن دے راہ وی پے گئیاں ہن۔
6. پنجابی تنقید دی چھیویں حصول انترنگ اتے بہرنگ دوہاں ودھیاں وچ پیش اتتائیاں دا تنقیدی اتے سرجناتمک سنیوگ کردیاں اج کل تقریباً سارے نقاد پاٹھ اتے حوالہ دوہاں دی برابر دی سمجھ، انترکریا، اہمیت اتے دوہاں دے دونداتمک تعلقات نوں سویکارن لگ پئے ہن۔ ایہہ سرجناتمک اتے ہاں-پکھی رویہ ہربھجن سنگھ دے اس الامبھے نے وی سانت کر دندا اے جس وچ اوہناں ساڈی نندیا اتے پرسنساں دوہاں اپر ‘کٹھور’ ہون دا گلہ کیتا سی۔ دوہاں ودھیاں دے حامی اک دوسرے دے نظریہ دا نرادھار خلاف کرن دی تھاں کسے ساہت-رچنا دا تجزیہ وضاحت اتے ملانکن، دوہاں ودھیاں دے سمنوے راہیں کرن دے لئی یتنشیل ہوئے ہن۔

   ساہت-اصول، ساہت-اتہاس، ساہت-ملّ، ساہت-سائنس آدی دے وچ پرچلتّ رلگڈتا نوں گمبھیرتا نال محسوس کردیاں پنجابی نقاد ایہناں دی ولکھنتا اتے نکھیڑے ولوں ودھیرے سچیت ہوئے ہن اتے ساہت-تنقید نوں اک آزاد گیان-انراج وجوں قائم کرن اتے اس نوں وستارن وچ تعریف یوگ ترقی کیتا اے۔ اج تنقید ساہت سرجنا دے برابر دا رتبہ رکھدی اے۔ 

1. پنجابی تنقید دی اگلی حصول اسدے اک آزاد اتے وشیشکرت علم ہون دے نال-نال اس دی پہنچ دے انتر-انشاسنی ہون وچ نہت اے۔ پنجابی دے ہم عصر تنقید کھیتر وچ قائم ودواناں وچوں شاید اک وی ودوان اجیہا نہ ہووے جس نوں ساہت دے نظریات دے نال-نال سبھیاچار، لوکدھارا، مانو-سائنس، سہج-شاستر، فلسفہ، سیاست، اتہاس اتے دنیا پدھر اپر پھیلے سائنس اتے ٹیکلالوجی دے کھیتر وچ ہو راے نویں تزربیاں اتے نویاں پراپتیاں دا بھروسے یوگ علم نہ ہووے۔ اس طرحاں دی انتر-انشاسنی پہنچ نے جتھے ساہت تنقید دے گھیرے اتے مطالعہ کھیتر نوں وڈا کیتا اے۔ اتھے نال ہی اک توں ودھ انشاسنا دی مدد نال ساہت تنقید نوں جوڑ کے اس دی پرمانکتا اتے سماج متعلق وقعت نوں نواں پرپیکھ حاصل کیتا اے۔ بین القوامیت، اداریکرن اتے نجیکرن دے زمین ورتاریاں کارن ہن نرول پنجابی ساہت، بولی، سبھیاچار اتے ساہت-تنقید دے محدود دائرے وچ گھرے رہنا ویلے دے دنیا پدھر دے ترقی نے ممکن ہی نہیں رہن دتا۔
2. پنجابی تنقید دی اٹھویں حصول اس حقیقت وچ ویکھی جا سکدی اے کہ ایہہ نرول انترمکھی، پربھاووادی اتے رمانسوادی رجھاناں توں شروع ہو کے ساہت-رچناواں دے ملانکن لئی باہرمکھی اتے سائنسی پرتمان سرجن اتے قائم کرن وچ کافی پررفتار کر چکی اے۔ اس وچ ‘کلا کلا لئی’ دے اصول دے نال-نال ‘کلا سماج لئی’ دا واد-اختلاف وی اس جٹل مدعے نوں سائنسی ڈھنگ نال حل کیتے جان دے راہ پیا اے۔ ایہہ اسے حوالہ وچ ہی اے کہ دسویں دہاکے وچ دوہاں دھراں دے واد اتے پرتواد دا اتکرسن کردیاں ایہناں دے سمباد اتے سمنوے لئی وی کجھ چنتکاں نے گمبھیر یتن کیتے ہن۔ ایوں باہرمکھی اتے سائنسی ڈھنگ نال سناتنی مارکسواد اتے پیتلے روسی روپواد/سنرچناواد، دوہاں دا تنقیدی نکھلڑائی کردیاں اک نویں تکنیک دی تلاش شروع کیتی اے۔
3. پنجابی تنقید دی نوویں حصول اتے نوین حصول اسدا پرا-تنقید دے کھیتر وچ داخلہ اے۔ اس حوالہ وچ ساڈے پرمکھ ساہت آلوچکاں جویں سنت سنگھ سیکھوں، کشن سنگھ، نجم حسین سید، عطر سنگھ، ہربھجن سنگھ، روندر سنگھ روی، تیجونت سنگھ گل اتے جسبیر سنگھ آہلووالیا آدی چنتکاں دی تنقید بارے پنجابی تنقید دے کھیتر وچ کافی زکریوگ کم ہو چکا اے۔ ایہہ کھیتر مقابلتاً نواں ہون دے باو جود اس وچ وی پنجابی تنقید دیاں پراپتیاں کافی سنتوکھجنک ہن۔
4. پنجابی تنقید دی دسویں حصول پنجابی ساہت دی اتہاسکاری لئی نویاں انتر درشٹیاں لے کے پنجابی ساہت دے وکھ وکھ کالاں، ودھاواں اتے ساہت دے وکھ-وکھ اتہاسکاراں دی تکنیک، نظریہ، پراپتیاں اتے سیماواں دا تنقیدی ملانکن کرن دا وی یتن کیتا گیا وی حاصل ہندا اے۔ اس پرکار ساہت دی سائنسی اتہاسکاری دے کھیتر وچ پنجابی تنقید دی حصول وی کافی سنتوکھجنک حصول اے۔ بھاویں انتر انوشاسنی اتے بہت ہی جٹل ہون کارن پنجابی ساہت دے اتہاس نوں اک نویکلے گیان-انراج دے بنیاد اپر لکھے جان دا امکان اجے مکمل روپ وچ ساکار نہیں ہوئی۔

پراپتیاں اتے چنوتیاں اک پرکار نال کسے ورتارے دے حال اتے اسدے بھوکھمکھی ترقی دیاں سمبھاوناواں دی ہی نشاندیہی ہندیاں ہن کیونکہ کوئی وی حصول اپنے آپ وچ نرپیکھ اتے مکمل نہیں ہندی سگوں ہر حصول دے ڈونگھے تجزیہ بعد اس حصول دی سمچتا وچ رہِ گئیاں گھاٹاں وی درشٹیگوچر ہو جاندیاں ہن۔ اپروکت پراپتیاں دے آشاجنک ہون دے باو جود پنجابی تنقید نوں اج دی قومی اتے قومانتری حالت دے سماجک-تریخی حوالہ وچ کجھ گمبھیر چنوتیاں دا ساہمنا وی کرنا پے رہا اے۔

پنجابی ساہت-تجزیہ دیاں سبھ توں ودھ پرچلت پدھتیاں دا تعلقات ساہت-باہرے کارناں نال اے۔ باہری-ہیتومکھ تنقید ساہت دا مطلب عامَ طور اُتے سماج جاں جیونی دے حوالہ وچ کرن دا یتن کردی اے پر، بہتی واری اس پرکار دی تجزیہ، کارج-کارن بدھ وضاحت ہی بن کے رہِ جاندی اے۔ اس توں انکار نہیں کیتا جا سکدا کہ پرحالات دا علم ساہت اپر کافی اثر پا سکدا اے۔ اس نال وی کاو-رچنا دے ذکر کارن اتے کم سدا انوروپ نہیں ہندے۔ کاو-رچنا اپر باہری ہیتوآں دے پرنام ولوں مقررہ روپ وچ کجھ کہہ سکنا ممکن نہیں۔ ترک دتا جا سکدا اے کہ کاو-رچنا دا روپ، اتہاس اتے سمکالین پرحالات مقررہ کردیاں ہن۔ ممکن اے، ایہناں دے مطالعہ نال ساہت دے کجھ انش جو دھندھلے ہن صاف ہو جان۔ باہری ہیتوآں دے بنیاد اپر ساہت-مطالعہ کرن والیاں نوں کئی طبقےآں وچ رکھیا جا سکدا اے۔ اک تنقید طبقہ شعری نوں شاعر دے انفرادی جیون-تجربہ نال متعلق کردا اے۔ دوسرا طبقہ ساہت-سرجنا دے مقرر تتاں دی کھوج انسان دے سماجی جیون وچوں کردا اے۔ پہلی پرکار دے نقاد ساہت-تجزیہ شاعر دی جیونی اتے نفسیات دے مطالعہ راہیں کرن دی صلاحَ دندے ہن اتے دوسری پرکار دے معاشی، سماجی اتے سیاسی پرحالات دے حوالہ وچ۔ ساہت-باہری پدھتیاں دا انوسرن کرن والے آلوچکاں دے دو ہور طبقہ وی ہو سکدے ہن۔ اک طبقہ شعری دی وضاحت انسانی من دی ساموہک سرجنا دے بنیاد تے کردا اے۔ ایہہ طبقہ ساہت-مطالعہ لئی وچاراں دے اتہاس، دھرم شاستر اتے للت قلعواں دے اتہاس دے مطالعہ دی صلاحَ دیندا اے۔ ساہت-سمالوچکاں دا اک طبقہ ایسا وی اے جہڑا شعری مطالعہ لئی ویلے دی روح، انٹیکجوئل ماحول جاں وچاراں دے ماحول، اتے دوسریاں قلعواں دیاں خاصیتاں توں حاصل مدد نال کرنا چاہندا اے۔ انجھ تے پنجابی ساہت-تجزیہ کول کوئی مقررہ تجزیہ میتھڈ نہیں پر اپروکت باہری ہیتومکھ تنقید ودھیاں دا رول گھچول ہر پنجابی تجزیہ وچوں حاصل ہو جاویگا۔ پنجابی تجزیہ ہی نہیں وشو-ساہت-تجزیہ وچ سبھ توں پرانی اتے قائم مطالعہ میتھڈ ساہت نوں ساہتکار دے جیون اتے ویکتیتو دے پرکاش وچ مطالعہ کرن دی رہی اے۔ مغربی تجزیہ وچ ایہہ میتھڈ ہن اپنا اہمیت لگبھگ گوا چکی اے پر پنجابی ساہت تجزیہ وچ اجے تک وی جیونی دی گل کتے بغیر شاعر دی شاعری دا ادھن پیش کرن دی ریت چالو نہیں ہوئی۔ ایہو کارن اے کہ اجے وی کسے وی شاعری اپر تجزیہ توں پہلاں اس شاعر دی جیونی دتی جاندی اے۔ پر سمچے پنجابی ساہت دے مطالعہ بارے ایہہ ممکن نہیں۔ قرون وسطی پنجابی ساہت دے بہتے ساہتکاراں دے جیون بارے سانوں بھروسے یوگ علم حاصل نہیں ہو سکدا۔ ایہہ ہی نہیں، قرون وسطی پنجابی ساہت دیاں کجھ رچناواں دے رچنہاراں متعلق وی نرنے نال کجھ نہیں کیہا جا سکدا۔ اس حالت توں ایہہ گل واضع اے کہ جیونی-پرک تجزیہ سمچے ساہت دے مطالعہ لئی صحیح مطالعہ تکنیک نہیں کہی جا سکدی پر، ویکھنا ایہہ اے کہ جتھے جیونی حاصل اے، اتھے اوہ کاو-رچنا دے مطالعہ وچ کتھوں تک سہائی ہو سکدی اے؟ کی شعری اتے جیونی دا تعلقات واضع کارج-کارن تعلقات اے؟ جتھے اسیں لکھاری دے ویکتتوَ اتے اسدے وچاراں بارے بہت جاندے ہندے ہاں، اتھے وی اسیں شاعری بارے، جنھاں شاعری اپنے آپ بارے کہندی اے، اس توں ودھ نہیں جاندے ہندے کیونکہ شاعری انسان دا ویکتتوَ نہی پر کاوَ-کرت دا اپنا اک ویکتتوَ ہندا اے۔ اوہ ویکتتوَ کوی-ویکتتوَ توں وکھری ہوند اے۔ ایہہ کاوَ-ویکتتوَ شعری دی اکھنڈتا اے۔ اس وچج روپ اتے وستو دے بھینٹ مٹّ جاندے ہن۔ اسے لئی کیہا جاندا اے کہ مطلب شعری وچ مورتیمان ہندے ہن۔ کاوَ-مورتی جیونت ویکتتوَ وانگ ہی جیوندی اے۔ اسدا مطلب اک سجیو ہندا اے جو سریر ہی جیؤ سکدی اے۔ سریر جاں مورتی تو ہی کاوَ-کرت دی ولکھن وشیستا دا واضع پرچی ملدا اے۔ اس پرکار کلا-کرت اک وکھرے حقیقت نال متعلق ہندی اے۔ جدوں اس دے کجھ تتّ جیونی دے سمروپ وی دکھائی دین تاں وی کلاکرت وچ اوہناں تتاں دا روپانترن اس پرکار ہویا ہندا اے کہ اوہ خاص نجی مطلب گوا بیٹھدے ہن اتے کلاکرت دے انکھڑ انگ بن جاندے ہن۔ سمیکھک کلا نوں جیون دا عکس مندے ہوئے ایہہ بھلّ جاندے ہن کہ کلاکرت صرف جذبات دا مورت روپ ہی نہیں ہندی۔ کلاکرت دا تعلقات اصلی جیون دی تھاں سپنے نال وی ہو سکدی اے۔ کلاکرت ‘مکھوٹا’ اتے سوے ورتکنیک وی ہو سکدی اے۔ ایہہ جیون دی ایسی مورتی وی ہو سکدی اے جس توں لکھاری فرار کرنا چاہ رہا ہووے۔ ایہہ ہی نہیں کلاکرت اتے لکھاری دے جیون تجربہ وچ انتر آ جانا سبھاوک ہی اے، کیونکہ جیون دا تجربہ وی کلا وچ داخلہ ویلے اس دیاں روپگت مزبوریاں کارن پرورعنصر ہو جاندا اے۔ واضع گل تاں ایہہ اے کہ جیونی نوں شاعری دے دستاویز دے روپ وچ گرہن نہیں کیتا جا سکدا۔ اپروکت جیونی-مکھی سمالوچنا تکنیک نال ملدی جلدی پنجابی سمالوچنا دی اک ہور تکنیک وی اے۔ اس تکنیک دا کھنڈن مغربی نوَ-نقاد پربھاو-ترکالزام کہہ کے کردے ہن۔ ایہہ سمالوچنا رچنا-مطالعہ پاٹھک اپر پئے اثر دے بنیاد تے پیش کردی اے (ایہہ کی اے اتے ایہہ کی کردی اے)۔ ایہہ نشان متعلق شنکاواد دی گل اے۔ اس نوں اس طرحاں پیش کیتا جاندا اے جویں اس دا حق سارے شنکاوادی روپاں توں ودھیرے ہووے۔ پنجابی تنقید دے مطالعہ توں ایہہ گل واضع ہو جاندی اے کہ پنجابی تجزیہ دا بہتا بل شعری دے موضوع اپر رہا اے پر اہم گل تے ایہہ اے کہ ایہہ تجزیہ شعری دے اکھنڈ کردار نوں نہیں پہچاندی۔ اس تجزیہ لئی کوی-رچنا پرانادھاری اکائی نہیں، ٹوٹیاں دا گروہ اے۔ اسیں شعری دی اس مجبوری توں بھلی بھانت پرچت ہاں کہ تجزیہ ویلے اس دیاں ونڈیاں پے ہی جاندیاں ہن پر پنجابی تجزیہ دی تراسدی ایہہ رہی اے کہ ایہہ انش نوں ہی پورن قبول کردی رہی اے۔ جدوں ایہہ موضوع بارے گل کردی اے تاں اس ویلے روپ دیاں مزبوریاں دے حوالہ وچ گل نہیں کردی۔ روپ دی ایہہ اوہیلنا شعری دے اکھنڈ کردار دی اوہیلنا اے۔ اتھے نال ہی ایہہ وی واضع کر دین دی لوڑ محسوس ہندی اے کہ اسیں کاوَ-مطلب جاں شعری وچ موضوع دے ورتکنیک نہیں جہڑا نقاد شاعر دی سیاست، نیتک داعویاں اتے جیون مانو دی اچھا جاں انچھا ول رچت ہون اوہناں نوں شعری روپ دا وچار نشچے ہی برکھا پرتیت ہووےگا۔ جدید مغربی نقاد شعری نوں اک ولکھن پرکار دا علم مندے ہن۔ ایہہ ترکشیل علم توں وکھری پرکار دا علم اے۔ ایہہ کاوَ-ولکھنتا شعری دا مرکزی اہمیت والا گن اے۔ ایہہ شعری ولکھنتا شعری دا مرکزی اہمیت والا گن اے۔ اسیں ساہت مطالعہ اتے ساہت ملنکن راہیں کسے سارتھک اتے پرمانک سٹے تے پہنچنا اے تاں ساہت دی ولکھن ہوند نوں اپنے مطالعہ دا آرنبھ-نقطہ قائم کرنا پویگا۔ حقیقت دے کجھ پکھ کلا-زریعہ راہی ہی گرہن کیتے اتے پرگٹائے جا سکدے ہن۔ شعری، حقیقت دے اوہناں پکھاں نال متعلق اے جو تارکک اتے امورت سنکلپاں دی پکڑ وچ نہیں آؤندے اوہ پکھ اتارکک پر سمورت پرتیکاں راہیں سہجے ہی حاصل ہو جاندے ہن۔ مختصر وچ کاوَ-کرت وی اک پرکار دا وویک ہی اے پر خاص پرکار دا وویک، سہجاتمک وویک۔ ایہی شعری دی ولکھنتا اے۔ اس نوں پہچانن نال ہی شعری نال نیاں ہو سکدا اے۔ ایہہ نویں تجزیہ نظام پنجابی تجزیہ دے بہت سارے الزاماں توں مکت اے۔ پر، اس دیاں وی اپنیاں سیماواں ہن۔ ساہت-سوچ وچار کسے وی ہور چوانگ اگر پرواہی عمل اے اتے اس عمل راہیں سوچ وچار اپنے پرانے الزاماں توں مکت ہون دا اتے اپنیاں پرانیاں سیماواں توں پار جان دا یتن کردا اے پر اس یتن وچ اوہ کامیاب ہو کے پوری طرحاں کامیاب نہیں ہندا۔ ایہہ ادھوری سفلتا ہی رفتار شیل سوچ وچار دی ہونی اے۔

1)پنجابی ساہت تنقید دا اتہاس ، پنہ نن۔11(ہربھجن سنگھ بھاٹیا)

2)اوہی پنہ نن۔ 39 (ہربھجن سنگھ بھاٹیا)

3)تجزیہ نظام پنہ نن۔ 106 (سنت سنگھ سیکھوں)

==سامان== 

1)جدید پنجابی ساہت (تنقید) (دیوان سنگھ)

2)پنجابی تنقید دے سروپ (پریم پرکاس سنگھ)

3)پنجابی تنقید : سمت اتے سمت (سرجیت سنگھ بھٹی)

4)پنجابی تنقید شروع، ترقی اتے پرنالیاں (برہم جگدیش سنگھ)

5)ساہت کوش (ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی)

6)پنجابی وکیپیڈیا(اک آزاد وشوکوش)

7)سوچ وچار پنر سوچ وچار (ہربھجن سنگھ بھاٹیا) حوالے:

8) پنجابی ساہت دا اتہاس (جدید دور)

(ڈاکٹر۔ جسوندر سنگھ تے مان سنگھ ڈھینڈسا)

2. پنجابی الوچنا دا اتہاس

(ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ بھاٹیا)