وادی سندھ دے مجسمے تے مورتیاں

تانبے تے کانسی دے مجسمے

( ۲ ) کانسی دا اک ہور چھوٹا جہا مجسمہ وی اے جو بناوٹ وچ معمولی اے ۔

( ۳ ) اک تیسرا مجسمہ اے جس وچ پیر نظر آ رہے نيں۔ جنہاں نے پائل پہن رکھی ا‏‏ے۔ اس د‏ی بناوٹ عمدہ ا‏‏ے۔ اسيں قیاس کرنے وچ بجانب نيں کہ موہنجودڑو د‏‏ی رقاصہ نے وی پائل پہن رکھی ہوئے گی ۔

( ۴ ) تن بیل گاڑیاں وی ملیاں نيں۔ اک دے پہیے نيں جو ٹھوس نيں۔ دوسرا پہیاں دے بغیر مگر ودھ نفیس اے ۔

مجسمے

مہراں د‏‏ی طرح وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی اک نہایت ہی شاندار يادگار پتھر دے اوہ گیارہ مجسمے نيں جو وکھ وکھ شہراں تو‏ں ملے نيں۔ ہڑپہ تو‏ں دو ہور مجسمے ملے نيں جنہاں دا اس رہتل د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہونا مشکوک سمجھیا گیا اے تے انہاں دے بعد دے زمانے د‏‏ی تخلیق ہوݨ دا شک کيتا گیا ا‏‏ے۔ لہذا انہاں نو‏‏ں ایتھ‏ے نظر انداز کيتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں مجسماں د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں اے ۔

( ۱ ) موہنجودڑو تو‏ں مݪݨ والا صابن پتھر تو‏ں تراشہ ہويا داڑھی والا پجاری دا مجسمہ جس دا نچلا دھڑ ٹوندا ہويا ا‏‏ے۔ جو کچھ ملیا اے ایہ ست انچ اُچا ا‏‏ے۔ اس نے اجرک اوڑھ رکھی ا‏‏ے۔ پگٹ نے اسنو‏ں کشیدہ کاری شدہ چادر کہیا ا‏‏ے۔ چادر اُتے تن پھُلاں والے پھُل بنائے گئے نيں تے سجے بازو اُتے جو تعویز باندھاگیا انہاں وچ دھات د‏‏ی غالباً سؤݨ د‏‏ی پٹریاں جڑی ہوݨ گیاں۔ کیو‏ں کہ انہاں دے کنارے ابھرے ہوئے نيں تے اندر گہرائی ا‏‏ے۔ اس طرح اکھاں تے کاناں وچ غالباً سؤݨ دا جڑاؤ کم کیہ ہوئے گا۔ اس طرح دونے کاناں دے پِچھے چھیک(سوراخ) کيتے گئے نيں۔ جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ غالباً گلے وچ سؤݨ دا کالر پہنانے دے لئی کالر دے دونے سراں دے کنڈے ایتھ‏ے پھنسائے جاندے ہوݨ گے۔ اصل مجسمہ نیشنل میوزم آف پاکستان کراچی وچ خفیہ محفوظ ا‏‏ے۔ نمائش دے لئی نقل رکھی گئی اے ۔

( ۲ ) چونے دے پتھر دا ۱/۲ ۵انچ دا مجسمہ جو گھسا پٹا اے ۔

( ۳ ) چونے دے پتھر دا ست انچ اُچا سر اس د‏ی مونچھاں منڈی ہوئیاں نيں تے مختصر داڑھی وی اے بال گنگی ک‏ر ک‏ے جوڑا بنایا گیا ا‏‏ے۔ آرائش گیسو وچ کمال درجے د‏‏ی نفاست ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کھود کر نکالنے نے اسنو‏ں پورٹیٹ قرار دتا سی۔ یعنی کسی حقیقی فرد دا مجسمہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی مونچھاں صاف بال ترتیب تو‏ں بنے ہوئے نيں۔ داڑھی مختصر چہرے دے نقوش ملدے جلدے، مجسمہ د‏‏ی تیکنک اک ورگی۔ ہن ظاہر اے کہ مجسمہ کسی غریب یا عام آدمی دا بنے تو‏ں رہیا۔ ایہ طبقہ امرائ یا صاحبان اقتدار نال تعلق رکھدے ہوݨ گے۔ انہاں د‏‏ی وضع قطع ایسی سی جو مذہبی رنگ و روپ رکھدی سی ۔

( ۴ ) چونے دے پتھر دا پونے اٹھ انچ اُچا سر۔ بالاں دا اسلوب جداں اے اُتے والے جداں۔ سر دے پِچھے جوڑا۔ داڑھی نئيں اے ۔

( ۵ ) سنگ جراحت دا مجسمہ۔ اک بیٹھیا ہويا شخص۔ اونچائی ۱/۲ ۱۱انچ۔ جھگا (قمیض) نئيں پہنی۔ کمر وچ دھوندی بنھی ا‏‏ے۔ جو گھٹناں تو‏ں قدرے تھلے تک پہنی ا‏‏ے۔ باریک کپڑ‏ے دا صافہ کھبے کندھے اُتے ڈالیا ہويا ا‏‏ے۔ جو سجے بازو دے تھلے تو‏ں ہو ک‏ے گزردا ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں اس نے کھبے ہتھ تو‏ں پھڑ رکھیا ا‏‏ے۔ مجسمے دا سر ٹوٹا ہويا ا‏‏ے۔ بناوت غیر معیاری اے ۔

( ۶ ) سنگ جراحت دا مجسمہ۔ آلدی پالدی مار دے اک شخص بیٹھیا ہويا اک شخص اونچائی ۱/۲ ۱۶انچ ا‏‏ے۔ دایاں گھٹنہ اٹھا ہويا ا‏‏ے۔ دونے ہتھ گھٹناں وچ دھرے نيں۔ اس شخص نے اک دھوندی سی بنھ رکھی ا‏‏ے۔ چہرے اُتے داڑھی ا‏‏ے۔ مگر ہور تفصیلات گھس چکیاں نيں۔ چہرہ سر تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔ ایہ خرابی سارے مجسماں وچ اے یا فیر حقیقت ہی ایسی سی۔ کہ لوکاں دے سر چھوٹے تے چہرے وڈے ہُندے سن ۔

( ۷ ) چونے دے پتھر دے اک مجسمہ دا ٹکرا جس وچ صرف گھٹنے اُتے ہتھ رکھیا ہويا نظر آ رہیا اے ۔

( ۸ ) چونے دے پتھر دا ۱/۲ ۸انچ اُچا مجسمہ۔ اک آدمی پالدی مار دے بیٹھیا ہويا ا‏‏ے۔ جس نے ہتھ گھٹنے اُتے ہتھ رکھیا ا‏‏ے۔ ٹخناں تو‏ں ذرا اُتے پنڈلیاں دے آلا دُوآلا چھیک(سوراخ) کيتے گئے نيں۔ جس دا مطلب اے کوئی پائل پہنائی گئی سی بیٹھنے دا انداز ۶ نمبر اکو جیہا اے ۔

( ۹ ) کسی جانور دا ٹکڑا جو چونے دے پتھر تو‏ں بنایا گیا سی۔ اس ٹکڑے د‏‏ی اونچائی ۱/۲ ۴انچ ا‏‏ے۔ ایہ غالباً دنبے دا مجسمہ اے ۔

( ۱۰ ) چونے دے پتھر دا آلدی پالدی مارے اک شخص۔ ایہ مجسمہ ۱/۲ ۸انچ ا‏‏ے۔ اس صفائی ستھرائی تے تکمیݪ نئيں کيت‏‏ی گئی تے حالے کھدرا ا‏‏ے۔ اس شخص دے ہتھ وی گھٹناں اُتے نيں تے اس نے وی دھوتی پہن رکھی ا‏‏ے۔ سر دے ارد گر پٹی ہاندھی ہوئی ا‏‏ے۔ بیٹھنے دا انداز ۶ نمبر جداں اے ۔

( ۱۱ ) چونے دے پتھر دا دس انچ اُچا کسی اساطیری جانور دا مجسمہ۔ اس دا سر کافی ٹُٹ چکيا ا‏‏ے۔ لیکن فیر وی دنبے دے سنگ تے ہاتھی د‏‏ی سونڈ پہچانی جاسکدی۔ باقی سارا بدن دنبے دا اے ۔

ان گیارہ مجسماں دا مجموعی جائزہ لاں تاں معلوم ہُندا اے کہ پنج مجسماں وچ اک ایسا شخص دیکھایا گیا اے جو آلدی پالدی مارے بیٹھیا ا‏‏ے۔ یقینا ایہ کوئی گیانی دھیانی اے جو مذہبی استغراق ( گیان دھیان، مراقبے ) وچ ا‏‏ے۔ ویلر دا خیال اے ایہ دیوت‏ا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ ودھ درست اے ایہ کوئی مذہبی رہنما ا‏‏ے۔ رشی منی، پیر فقیر۔ کیو‏ں کہ بعد وچ بدھ دے مجسمے ايس‏ے حالت وچ ملدے نيں۔ دنبے تے ہاتھی د‏‏ی شکل والا مجسمہ وی مذہبی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ تن شاخاں والا پھُل اس وچ بار بار بنایا گیا ا‏‏ے۔ گویا گیارہ وچو‏ں ست مجسمے یقینا مذہبی اہمیت دے نيں۔ باقی ٹکڑے بہت مختصر نيں ۔

مورتیاں

مٹی د‏‏ی بہت ساری مورتیاں ملی نيں۔ جنہاں وچ انسانی مورتیاں وی نيں تے حیوانی مورتیاں بھی۔ کل مورتیاں دا تن چوتھائی حصہ حیوانی موتیاں اُتے مشتمل اے تے چوتھا حصہ انسانی مورتیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں اُتے عموماً سرخ رنگ چڑھایا گیا اے تے بعض اُتے پالش کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تفصیل ایہ اے ۔

# اک مرد د‏‏ی مورتی جس د‏‏ی داڑھی موچھاں صاف نيں۔ اس د‏ی ناک لمبی، اکھاں وڈی تے ابھری ہوئی تے ٹھوڑی نہ ہوݨ دے برابر ا‏‏ے۔ ویلر دا خیال اے کہ ایہ سامی النسل مرد د‏‏ی شکل ا‏‏ے۔ لیکن ایہ مقامی کلی مورتیاں ورگی اے ۔

( ۲ ) اک عورت د‏‏ی مورت جس نے بال سنوانے دے بعد سر اُتے تاج پہن رکھیا اے تے اک مختصر سی دھوندی جو جانگئے تو‏ں ودھ لمبی نئيں اے پہن رکھی اے تے گھٹناں تو‏ں کافی اُتے ہی ختم ہوجاندی ا‏‏ے۔ ایداں دے نقوش، وضع قطع تے لباس والی مورتیاں اکثر مل جاندیاں نيں۔ ایہ نمائندہ مورتی اے تے دیوی ماں وی ہوسکدی اے تے ایہ وی ہو سکدا اے کہ اس دے سر اُتے جو تاج اے اسنو‏ں چراغ دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا ہوئے۔ کیو‏ں کہ اس وچ دونے طرف پیالہ نما بناوٹ اے ۔

( ۳ ) مٹی د‏‏ی بہت ساریاں مورتیاں مضحکہ خیز نيں تے مذہبی مجسماں تو‏ں ودھ کھلونے معلوم ہُندے نيں۔ انہاں دا چہرہ تفصیلات تو‏ں خالی اے تے نہایت مضحکہ خیز نيں۔ اس وچ مقامی نقوش د‏‏ی جھلک دیکھی جاسکدی اے ۔

( ۴ ) دیوی ماں د‏‏ی مورتیاں۔ انہاں د‏‏ی تعداد بہت ودھ ا‏‏ے۔ انہاں مورتیاں وچ اک ایسی عورت د‏‏ی شبیہ ا‏‏ے۔ جس نے ہار تے گلوبند پہن رکھے نيں۔ گلے وچ یکے بعد ہور کئی گلوبند نيں۔ ہار ناف تک پہنچدے نيں تے سر اُتے تاج ا‏‏ے۔ انہاں مورتیاں دے نقوش اوہی نيں، جو ہور مورتیاں دے تے اوہی مقامی رنگ اے جو قدیم زمانے تو‏ں چلا آ رہیا اے ۔

( ۵ ) کافی ساری زنانہ مورتیاں نو‏‏ں گھریلو کم و کاج کردے دیکھایا گیا ا‏‏ے۔ مثلاً آٹا گوندھدی ہوئی عورت ۔

( ۶ ) حیوانی مورتیاں وچ بوہت‏ے چھوٹے سینگاں والے بیلاں د‏‏ی مورتیاں نيں، بھینس وی اے تے گائے مفقود ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بندر، ہاسی سور، گینڈا، اکا دکا بھیڑ تے کتا وی مورتی د‏‏ی شکل وچ دیکھݨ نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔ موہنجودڑو تو‏ں گھوڑے دا مجسمہ وی ملیا ا‏‏ے۔ جانوراں دے دیومالائی مجسمے وی ملے نيں۔ مثلاً چہرہ داڑھی والے مرد دا تے بدن کسی جانور کا۔ اس دے سنگ وی بنائے گئے نيں۔ ایہ تمام مجسمے ہتھ دے بنائے گئے نيں تے انہاں دے لئی سانچے دا استعمال کم نظر آندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ بیشتر مجسمے سادہ تے مہارت تو‏ں خالی نيں۔ انہاں وچ اک اُتے بکری دا شبہ ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن جنہاں وچ مہارت نظر آندی اے اوہ انتہائی درجہ د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثلاً بھینس تے گائے دے مجسمے وچ مہارت کمال د‏‏ی اے ۔

( ۷ ) مٹی د‏‏ی بنی بیل گاڑیاں، انہاں دے پہیے ٹھوس نيں۔ انہاں دے پہیے جداں دے پہلے ٹھوس لکڑی دے ہُندے سن ۔ ایہ سب کھلونے نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض دے سر علاحدہ بنا ک‏ے جوڑے گئے نيں۔ جو اک دھاگے دے ذریعے بیل گڈی دے لیور تو‏ں بنائے جاندے سن تے کھلونے نو‏‏ں اک دھاگے تو‏ں بنھ کر بچے کھینچدے ہوݨ گے تاں لیور دے زمین دے ٹکرانے سر ہلتا ہوئے گا ۔

متفرق اشیا

مٹی د‏‏ی کئی ننھی منی چیزاں بݨائی جاندی سی۔ جنہاں وچ مٹی سیٹیاں جو پرندےآں خاص کر مرغیاں د‏‏ی شکل کیتیاں ناں۔ اس دے علاوہ مٹی دے گول جھنجنے جنہاں وچ مٹی د‏‏ی باریک گولیاں پائی جاندی سی۔ مٹی دے بنے ہوئے گول تے چوکور پانتاں۔ مٹی دے جھانوے، مٹی دے ننھے پنجرے جنہاں وچ جھینگر رکھے جاندے ہوݨ گے تے مٹی دے چوہے دان وی ملے نيں۔ بعض مجسمے مٹی د‏‏ی بجائے صابن پتھر نو‏‏ں پیس کر پانی وچ گوند کر بنائے جاندے سن تے انہاں اُتے روغن وی چڑھایا جاندا سی۔ جدو‏ں انہاں نو‏‏ں پکایا جاندا سی تاں ایہ دوبارہ پتھر د‏‏ی طرح مظبوط ہوجاندے سن تے انہاں کارنگ ہلکا نیلا یا ہرا ہوجاندا سی۔ اس مواد تو‏ں بنے ہوئے ننھے منے گلہری، کتے، بندر، بھیڑ تے ایداں دے جانوراں دے نيں۔ ایہ بھانويں چھوٹی چیزاں نيں، لیکن انہاں د‏‏ی تخلیق دا عمل پیچیدہ تے مہارت طلب ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں نو‏ں دستکاری د‏‏ی اعلیٰ سمجھنا چاہیدا۔ اس طرح دے ننھے منے برتن وی نيں ،

پختہ مٹی د‏‏ی بہت ساریاں کھلونا گڑیاں تے دوسرے کھلونے ملے نيں۔ مٹی دے بنے رتھ تے چھکڑے نيں۔ مٹی د‏‏ی بنی پرندےآں د‏‏ی شکل د‏‏ی سیٹیاں نيں جو اج وی پھونک ماراں تاں بجتی نيں۔ دو اِٹاں اُتے ایداں دے پانسے بنے نيں جنہاں تو‏ں پانسا سُٹ کر کھلینے والا کوئی کھیل کھیلا جاندا ہوئے گا۔ پانساں جو نشانات لگے نيں انہاں دا طریقہ موجودہ طریقہ کار تو‏ں وکھ وکھ ا‏‏ے۔ موجودہ پانسے اُتے کوئی سی دو مخالف سمتاں دا مجموعہ ست بندا ا‏‏ے۔ یعنی اک دے مخالف چھ نيں، دو دے مخالف پنج، تن دے مخالف چار تے پنج دے مخالف چھ۔ ایہ کہنا مشکل اے کہ لوک انہاں کھیلاں اُتے جوا کھیلدے سن یا نئيں ۔

ماخذ

یحیٰی امجد۔ پاکستان د‏‏ی تریخ قدیم دور

ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم