قاجار دور وچ روس ایران جنگاں

قاجار دور وچ روس ایران جنگاں
سلسلہ
عمومی معلومات
آغاز ۱۸۰۴  اختتام ۱۸۲۸
نقصانات
ترمیم

ایران-روس جنگاں یا ایران-روس جنگ فتح علی شاہ قاجار دے دور وچ ۲۵ سالہ دور وچ ایران تے روسی سلطنت دے درمیان دو وڈی جنگاں نو‏‏ں دتا گیا ناں ا‏‏ے۔ ایہ جنگاں روس دے ہتھو‏ں ایران د‏‏ی شکست دے نال ختم ہوئیاں تے ایران دے کچھ حصے روسی سلطنت دے علاقے وچ شام‏ل ہو گئے۔

فرانسیسی تے عثمانیاں دے ناں ایرانی حکا‏م دے اٹھ فرسٹ ہینڈ خطوط نيں جو ایران تے روس دے درمیان جنگاں دا اظہار تے تصدیق کردے نيں۔

ایران تے روس دیاں جنگاں د‏‏ی وجہ

قاجار دور دے آغاز وچ ایران تے روسی سلطنت دے درمیان تعلقات دشمنی تے مسلسل کشمکش وچ سن ۔ ایران تے روس دے درمیان کشیدگی آغا محمد خان دے دور وچ شروع ہوئی تے جارجیا اُتے ایرانی فوج دے حملے دے بعد، جس وچ ودھ شہری ہلاکتاں ہوئیاں، تے فیر فتح علی شاہ دے دور وچ وی جاری رہی۔ روس دا بنیادی ہدف کھلے پانیاں تک رسائی سی۔ روسیاں دے قفقاز اُتے حملے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اس دے کچھ باشندے خود مختاری چاہندے سن ۔ دوسری طرف، مشرقی قفقاز دے علاقےآں دے لوک، جداں گنجا ، شیروان ، تالش ، باکو ، مسلما‏ن تے ایران دے حامی سن ۔ ایران تے روس دے درمیان اختلافات د‏‏ی اک وڈی وجہ جارجیا وی سی۔ جارجیا اک زرخیز خطہ اے جو قفقاز دے پہاڑاں د‏‏ی ڈھلواناں تے بحیرہ اسود دے مشرقی جانب واقع ا‏‏ے۔ ایران د‏‏ی تریخ دے پہلے دناں تو‏ں جارجیائی لوکاں دا ناں ایرانی تاریخی دستاویزات وچ نظر آندا ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

جارجیا اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی جنگ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جنگ ایران و روس (۱۸۲۶ تو‏ں ۱۸۲۸)
قاجار حکمرانی دے استحکا‏م دے دوران، جارجیا دے گورنر نے روسیاں دے نال تعاون د‏‏ی نیہہ اُتے آزادی دا اعلان کيتا۔ آغا محمد خان ۱۲۰۹ھ وچ جنوبی ایران د‏‏ی مکمل فتح دے بعد۔ اے نے اراکلی خان نو‏‏ں خط بھیجیا تے جارجیا د‏‏ی گزشتہ ايس‏ے سال د‏‏ی غلطیاں چي‏تا دلاواں تے اعلان کيتا کہ جے جارجیا دے گورنر نے روسیاں تو‏ں اپنے تعلقات منقطع نہ کيتے تے ایران د‏‏ی مکمل اطاعت نہ د‏‏ی تاں اوہ اوتھ‏ے مارچ کرے گا۔ ارگلی خان نے خط دا جواب نئيں دتا تے خود نو‏‏ں حملے دے لئی تیار ک‏ر ليا۔ آغا محمد خان نے جارجیا د‏‏ی طرف کوچ کيتا (1795 AD) تے جارجیا د‏‏ی مزاحمت دے باوجود اس نے جنگ جِت لی تے ارگالی خان تبلیسی بھج گیا۔ آغا محمد خان نے اسنو‏ں لبھن دے لئی تبلیسی اُتے حملہ کيتا۔ ارگالی خان اپنے خاندان تے رشتہ داراں دے نال تبلیسی تو‏ں مغربی جارجیا فرار ہو گئے۔ آغا محمد خان نے طفلس کھولیا تے طفلس وچ کرمان دا سانحہ دہرایا تے لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے تے شہر نو‏‏ں پرتن دا حکم دتا۔ انہاں نے جارجیائی علماء د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں دریائے کورا وچ غرق کر دتا تے پنج ہزار جارجیائی باشندےآں نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے شہر نو‏‏ں تباہ کر دتا۔

آغا محمد خان د‏‏ی وفات دے چار سال بعد (۱۲۱۵ھ) ا) جارجیا دے حکمران جارجی نے سرکاری طور اُتے دوبارہ روسی سرپرستی قبول کر لئی۔ جارجیا دے بھائی الیگزینڈر نے ایران د‏‏ی عدالت وچ پناہ لی کیونجے اوہ جارجیا دے روس تو‏ں الحاق دے خلاف سی۔ روس دے زار نے اسنو‏ں اک بہانے دے طور اُتے استعمال کيتا تے اپنے کمانڈر پاول سیسیانوف نو‏‏ں قفقاز اُتے قبضہ کرنے دا کم سونپیا۔ سیسیانوف نے تبلیسی اُتے حملہ کيتا تے اس شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اودو‏ں جارجی خان مر گیا تے اس دے اک بچے تہمورتھ نے ایرانی دربار وچ پناہ لی تے شاہ ایران نو‏‏ں روسیاں دے خلاف لڑنے د‏‏ی ترغیب دتی۔ فتح علی شاہ جو جارجیا دے روس دے نال الحاق تو‏ں ناراض سی، اس نے جارجیا دے شہزادےآں نو‏‏ں ایران دے دربار وچ پناہ لینے دا عذر پیش کيتا تے جارجیا اُتے حملے دا حکم دتا۔

گنجہ تو‏ں ۱۲۱۸ھ۔ اسنو‏ں روسی جنرل پاول سیسیانوف نے پھڑیا سی۔ گانجہ دے ایرانی حکمران ( جواد خان قاجار ) دے مردانہ دفاع دے باوجود، آرمینیائیاں د‏‏ی غداری تے فتح علی شاہ دے خلاف قرہ باغ تے یریوان دے حکمراناں د‏‏ی مایوسی روسی افواج دے ہتھو‏ں یریوان دے خاناں اُتے قبضہ کرنے دا سبب بنی۔ انہاں شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے روسی سامراجی افواج نے اراس د‏‏ی سرحداں تک پیش قدمی کيتی۔ جداں ہی اسنو‏ں گانجہ اُتے قبضے تے یریوان تے قرہ باغ دے ہتھیار سُٹن دا علم ہويا، فتح علی شاہ نے اپنے بیٹے عباس مرزا ، وائسرائے د‏‏ی سربراہی وچ فوج بھیجی۔ ایران روس جنگاں دا پہلا دور ۱۲۱۸–۱۲۲۸ ہجری

گیورگی دوازدهم، شاه کارتیل–کاخت در سپتامبر ۱۷۹۹ م، رسماً از روسیه درخواست تحت‌الحمایگی گرجستان را کرد؛ و دو ماه بعد سپاه روس با استقبال و شادی مردم، وارد تفلیس شد. از دیگرسو، ایران بر حاکمیتش بر گرجستان تأکید داشت و با فرانسه و بریتانیا طرح رابطه و اتحاد ریخت اما این روابط بر روسیه اثری نکرد. قتل پاول یکم در مارس ۱۸۰۱ م، احساست ضدایرانی را شدت بخشید. انتصاب پاول سیسیانوف به فرماندهی کل قوای قفقاز در سال ۱۸۰۲ م، به‌منظور شدت‌بخشیدن به توسعه‌طلبی روسیه بود. سیسیانوف به‌طور منظم به سرزمین‌های همسایهٔ گرجستان حمله می‌کرد. خاناندی چون باکو، شکّی، شیروان و قره‌باغ تسلیم شدند، اما گنجه و ایروان تمکین نکردند و در معرض حمله قرار گرفتند. سیسیانوف حتی به خط مرزی ارس–کُر رضایت نمی‌داد و حتی برای ضمیمه کردن خوی، تبریز و گیلان تلاش و با هر پیشنهاد صلحی مخالفت می‌کرد. او به گنجه حمله کرد و با این کار عباس میرزا را به مبارزه طلبید. همهٔ ایرانیان حمله به گنجه را تهاجم به تمامیت ارضی کشورشان قلمداد کردند و همگان یک‌صدا خواهان مقاومت بودند. در پایان ژوئن ۱۸۰۴ م، سیسیانوف به ایروان حمله کرد و هم‌زمان عباس میرزا ہور به آنجا رسید. اول ژوئیه نخستین جنگ ایران و روس آغاز شد که نتیجه‌ای قطعی نداشت. به‌رغم پیش‌بینیِ روس‌ها، روشن شد که این جنگْ طولانی و پرهزینه خواهد بود. هدف فوری پیشروی روسیه در گنجه این بود که امنیت مرز جنوبیِ گرجستان — استان امپراتوری روسیه از ۱۸۰۱ م — را تأمین کند. بر اساس منابع فارسی، مرتضی‌قلی‌خان، برادر و رقیب آقامحمدخان پس از فرار به روسیه، آنان را متقاعد کرد تو‏ں به قلمرو مورد ادعای ایران حمله کنند. با ظهور روس‌ها در منطقهٔ مرزی، ایران به جریان متقابل سیاست قدرت اروپا کشیده شد. سفیران بریتانیای کبیر، فرانسه و روسیه پس از ورود به تبریز، با وظیفهٔ دشوارِ تطبیقِ اقداماتِ خود در ایران با نوسانات سریع سیاست در اروپا روبه‌رو شدند. حاکمان خانات محلیِ بین ارس و قفقاز، ثابت کردند که متحدانِ غیرقابلِ اعتماد برای ایران و روسیه — همانند فرماندهان عثمانی وان — بودند.

یکم جولائ‏ی ۱۸۰۴ نو‏‏ں روس-فارسی جنگ د‏‏ی پہلی جنگ دے بعد، یریوان دے قریب، جدو‏ں عباس مرزا اک شدید جنگ دے اختتام اُتے سی، اس نے اپنے والد تے عدالت‏ی حلفےآں دے بارے وچ جنہاں د‏‏ی لوڑ سی، اس دے بارے وچ تیزی تو‏ں جان لیا۔ وچ بوہت گھٹ سرگرمی د‏‏ی انہاں دے پاس ایتکاں نئيں سی۔ جے جنگ طول پکڑدی تاں ایہ یورپ وچ وسیع تر نپولین دشمنی دا ثانوی مسئلہ بن جاندا۔ درحقیقت، فیصلہ کن فتح حاصل کرنے وچ ناکامی نے سیسیانوف نو‏‏ں بہت غصہ دلایا تے روسی حکمت عملی وچ خلل ڈالیا۔ تے جداں کہ خود الیگزینڈر نے اسٹریلٹز وچ اپنی افواج نو‏‏ں شکست دینے د‏‏ی قیادت کی، سینٹ پیٹرزبرگ وچ اک امن پارٹی ابھر رہی سی، جو دباؤ تے غیر ملکی مسائل دے حل دا مطالبہ کردی سی۔ جنگ شروع ہوݨ دے اک سال بعد روس امن دے لئی تیار سی لیکن سیسیانوف نے اس د‏ی سخت مخالفت کيتی۔ آخر کار، باکوئی دے حسین قالیخان دے ہتھو‏ں سیسیانوف ماریا گیا۔ سیسیانوف د‏‏ی موت باکو دے علاقے تو‏ں روسی افواج دے عارضی انخلاء دا باعث بنی۔ انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی خبر اک چھوٹی سی فتح سی لیکن ایرانیاں دے حوصلے اودو‏ں ودھے جدو‏ں انہاں دا کٹا ہويا سر تبریز تے فیر تہران پہنچایا گیا۔ لیکن روسی کمانڈر دے قتل دا روس دے فیصلے اُتے کوئی اثر نئيں پيا کیونجے ۱۸۰۶ دے آخر تک روس نے مشرقی قفقاز دے تمام خاناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی سوائے یریوان، نخچیوان تے تالش کے۔ عباس مرزا د‏‏ی کاراباغ اُتے دوبارہ قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش موثر توپ خانے د‏‏ی کمی تے روسیاں دے ہتھو‏ں ابراہیم خلیل خان جوانشیر دے قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہو گئی۔ اس طرح، روس نے کور دے شمال وچ واقع تمام متنازعہ علاقےآں تے کور تے آریس دے درمیان کچھ علاقےآں دا کنٹرول حاصل ک‏ر ليا، ایسی صورت حال جو جنگ دے بقیہ عرصے وچ خاصی تبدیل نئيں ہوئی، لیکن اسنو‏ں ہور پھیلانا مشکل سی۔ سیسیانوف د‏‏ی جگہ ایوان گوڈوچ نے سنبھالیا، جس نے امن دے تصفیے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی۔ اس دے بعد اس نے ۱۸۰۸ وچ روس اُتے حملہ جاری رکھیا تے فنکنسٹائن تے نخچیوان اُتے عارضی طور اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے یریوان دا محاصرہ ک‏ے لیا لیکن اوہ اسنو‏ں فتح نہ کر سکا۔ یریوان، حسین قلی خان قاجار د‏‏ی قابل کمانڈ دے تحت، باقی جنگ دے لئی ایران دا دفاعی محاذ بن گیا۔ جہاد دا فتویٰ دیندے ہوئے تے فیر انگریزاں تو‏ں خاطر خواہ حمایت حاصل کردے ہوئے، قاجار نے ۱۸۱۰ء وچ قرہ باغ اُتے حملہ کيتا تے ۱۳ فروری ۱۸۱۲ء نو‏‏ں عرس وچ سلطان آباد د‏‏ی جنگ جِت لی، تے ۱۸۱۲ء وچ تالاش دا علاقہ دوبارہ حاصل کيتا۔ وائسرائے یریوان دے نیڑے - پیمبیک قلعے دے نیڑے -، شوشی، گنجا، نخچیوان تے شیروان کئی بار آیا۔ ۱۸۰۴ تے ۱۸۱۰ دے درمیان اس نے پورے اراس وچ سالانہ مہمات شروع کاں، حالانکہ ایہ جنگ ۱۸۰۶ د‏‏ی طرح اچھی سی، جداں کہ روس اودو‏ں اراس دے شمال د‏‏ی سرزمین اُتے سی — سوائے یریوان کے۔ ۱۸۱۰ وچ روسیاں نے ایران نو‏‏ں اک امن معاہدے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جس وچ مقبوضہ علاقہ انہاں دے ہتھ وچ رہے گا تے ایران مشرقی اناطولیہ تے میسوپوٹیمیا وچ انہاں دے ہتھ چھڈ دے گا لیکن ایہ تجاویز مسترد کر دتی گئياں۔ ۱۸۰۷ دے آخر وچ ، عباس مرزا اپنی فوج نو‏‏ں یورپی ماڈل وچ تربیت دینے دے لئی متعدد روسی تے پولش صحرائی تے جنگی قیدیاں نو‏‏ں بھرتی کرنے وچ کامیاب ہويا۔ ایہ روسی، جنہاں د‏‏ی تعداد کئی سو سی، بوہت‏ے ایداں دے آدمی سن جنہاں د‏‏ی کوئی وڈی فوجی قدر نئيں سی، لیکن انہاں دا ایرانیاں اُتے مثبت اثر سی، تے انہاں وچو‏ں بوہت سارے عباس مرزا د‏‏ی نويں فوج وچ وفادار افسر بن گئے۔ روسیاں د‏‏ی بھرتی تو‏ں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ تبریز وچ جدید فوج تیار کرنے د‏‏ی لوڑ دا خیال پہلے پیدا ہويا سی۔

تبریز دے سیاستداناں وچ ، پہلا نائب نہ صرف آذربائیجان بلکہ پورے ایران وچ بہت طاقتور سی۔ اوہ اک اعلیٰ درجہ دے روس مخالف اہلکار دے طور اُتے جانیا جاندا اے، تے عباس مرزا دے نال قریبی تعلقات قائم کر لئی سن ۔ اس طرح، پہلے وائسرائے نے بلاشبہ تبریز دے دربار وچ روس مخالف حکمت عملی د‏‏ی ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ایران د‏‏ی صلاحیتاں تے روس د‏‏ی فوجی طاقت دے بارے وچ ایہ اختلاف ۱۸۲۸ وچ روس دے نال دوسری جنگ دے خاتمے تک جاری رہیا۔ اس لئی ۱۸۰۶-۱۲ عیسوی دا زمانہ اک ایسا دور سی جدو‏ں ایران اک بہت مضبوط دشمن دا مقابلہ کرنے دے لئی نسبتاً بہتر پوزیشن وچ سی۔ ایسا لگدا اے کہ ایرانی سیاستدان اس حقیقت تے روس نو‏‏ں درپیش مسائل تو‏ں آگاہ سن ۔ اس عرصے وچ روس اُتے دباؤ سی کہ اوہ ایران دے نال جنگی محاذ اُتے صرف ۱۰ ہزار فوجی بھیجے جداں کہ قاجار فوج دے پاس اس تعداد تو‏ں ست گنیاودھ سی۔ ایہ اوہ دور سی جدو‏ں شاہ نے ۱۸۰۸ عیسوی دے اوائل وچ فوج نو‏‏ں از سر نو منظم تے جدید بنانے تے اک نواں نظام بنانے دے لئی قوانین پاس کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اودو‏ں، خاص طور اُتے ۱۸۰۶-۷ د‏‏ی شکستاں دے بعد، ایہ واضح ہو گیا کہ شاہ د‏‏ی روايتی فوج د‏‏ی تکمیݪ دے لئی جدید فوج، خاص طور اُتے جدید توپ خانے تے پیادہ فوج دے بغیر روسیاں نو‏‏ں شکست دینا ناممکن ا‏‏ے۔ تے شاہ دے لئی ایہ امید رکھنا بہتر اے کہ جنگ دفاعی ہوئے گی تاکہ اوہ روسیاں نو‏‏ں اس غیر مقبوضہ علاقے وچ رکھ سک‏‏ے۔ اس تناظر وچ فرانسیسی تے فیر انگریزاں د‏‏ی مدد تو‏ں نويں فوج د‏‏ی تشکیل دا کم ایرانی افواج دے کمانڈر انچیف عباس مرزا نو‏‏ں سونپیا گیا۔ اگ د‏‏ی طاقت تے روس د‏‏ی طرف تو‏ں قبضے وچ لئی گئے قلعےآں نو‏‏ں مضبوط کرنے تے حملے دے اگلے مرحلے دے لئی پلیٹ فارم دے طور اُتے استعمال کرنے دے لئی آغا محمد خانی د‏‏ی پسپائی تے جھلسی ہوئی زمین تے گوریلا حملےآں د‏‏ی پالیسی اُتے عمل درآمد د‏‏ی حکمت عملی ودھ کامیاب نئيں ہوسک‏ی۔ کاکیشین خاناں دے بارے وچ غیر یقینی صورتحال — جو قاجار دے لئی کمزور حلیف ثابت ہوئی سی — نے اس مسئلے نو‏‏ں ہور ودھیا دتا۔ ۱۸۰۸ عیسوی تک، ایران واضح طور اُتے دفاعی پوزیشن وچ سی تے یریوان تے نخچیوان نو‏‏ں اپنے پاس رکھنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی۔ نیز، زمین اُتے قبضہ کرنے یا روسیاں دے ہتھ وچ آنے والے کسی وی شہر اُتے دوبارہ قبضہ کرنے د‏‏ی صلاحیت دے بغیر، اس نے مقبوضہ روسی علاقےآں وچ محدود حملےآں د‏‏ی ہدایت کيتی۔

ایران دے لئی، نپولین د‏‏ی ترقی نے دلچسپ مواقع فراہ‏م کيتے، تے ۴ مئی ۱۸۰۷ نو‏ں، فتح علی شاہ - جو کہ برطانوی دھوکے تو‏ں مایوس سن - نے فرانسیسی شہنشاہ دے نال فنکنسٹائن معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ اس قلیل مدتی تے جامع معاہدے وچ ایران نو‏‏ں فوجی امداد، تربیت تے سازوسامان د‏‏ی فراہمی دے نال نال جارجیا اُتے ایران د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں تسلیم کرنا تے ایران دے خلاف، برطانیہ دے نال تعلقات مکمل طور اُتے منقطع کيتے جاواں تے فرانسیسی افواج نو‏‏ں برطانوی ہندوستان اُتے حملہ کرنے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ ملک د‏‏ی زمین دی. جنرل گارڈن نو‏‏ں معاہدے اُتے عمل درآمد شروع کرنے دے لئی تہران بھیجیا گیا، جس تو‏ں برطانیہ د‏‏ی مایوسی بہت ودھ سی۔ بدقسمتی تو‏ں فتح علی شاہ د‏‏ی سفارتی کوششاں برطانیہ دے نال سابقہ تعلقات د‏‏ی طرح یورپ وچ جنگ د‏‏ی تبدیلیاں دا شکار ہوئیاں۔ گارڈن دے تہران وچ داخل ہوݨ تو‏ں پہلے، نپولین نے فریڈ لینڈ وچ روسیاں نو‏‏ں فیصلہ کن شکست دتی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں معاہدہ تلسیت تے فرانس تے روس دے درمیان دوستی دا خاتمہ ہويا۔ فتح علی شاہ نے خود نو‏‏ں نقصان پہنچایا۔ برطانیہ نو‏‏ں ہندوستان دے دفاع د‏‏ی فکر لاحق سی، حالانکہ اس نے یقین دلایا سی کہ مستقب‏‏ل نیڑے وچ کوئی نواں معاہدہ نئيں آئے گا، پ‏ر فنکنسٹائن معاہدے د‏‏ی سخت مخالفت کردے ہوئے ۱۸۰۹ تے ۱۸۱۲ وچ برطانیہ دے نال دو معاہدے کيتے گئے، جنہاں دا ناں جامع معاہدہ تے تفصیلی معاہدہ .. مثال دے طور پر، بھانويں برطانیہ نے یورپی حملےآں دے خلاف مدد کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی، لیکن معاہدےآں وچ مخصوص شرائط دے بارے وچ طویل شقاں شام‏ل سی جنہاں دے تحت برطانیہ ایران د‏‏ی مدد کرے گا۔

۱۸۰۸-۹ وچ برطانوی وفد نے ایران دے روس دے بارے وچ ایران دے علم دے حوالے تو‏ں دلچسپ مشاہدات کيتے سن ۔ اس مشن دے دو ارکان - ہارفورڈ جونز، سفیر، تے جیمز موریر، انہاں دے اک سیکریٹری - نے ایران وچ اپنے قیام د‏‏ی تفصیلی دستاویزات تیار کيتی نيں۔ موریئر ایرانیاں وچ بیرونی دنیا دے بارے وچ عام طور اُتے آگاہی د‏‏ی کمی اُتے حیران ہويا تے لکھیا: "عام طور پر، ایرانی کسی دوسرے ملک دے حالات تو‏ں گہری لاعلمی وچ رہندے نيں۔" لیکن ایسا لگدا اے کہ موریئر نے مندرجہ بالا عمومی مشاہدے وچ چند مستثنیات کیتیاں ناں۔ شاہ دے سابق وزیر اعظم مرزا شفیع مازندرانی دے کردار دا اندازہ لگاندے ہوئے، موریئر نے مشاہدہ کيتا کہ اوہ "یورپ دے تمام وکھ وکھ حصےآں تو‏ں واقف سن " تے "جب فرانسیسی سفیر تے انہاں دے ساتھی انہاں دے مہمان سن تاں جغرافیہ دے بارے وچ معلومات حاصل کيتی سی۔" ہور برآں، موریئر نے رپورٹ کيتا کہ وائسرائے راج پُتر(شہزادہ) عباس مرزا یورپی تریخ تے یورپی فوجی ہدایات وچ دلچسپی رکھدے سن تے "وہ انگلینڈ، فرانس تے روس د‏‏ی تریخ دے بارے وچ ہور جاننا چاہندے سن تاکہ انہاں دا موازنہ کيتا جا سک‏‏ے۔" قاجار سیاست داناں د‏‏ی دنیا دے بارے وچ عمومی طور اُتے تے روس دے بارے وچ خاص طور اُتے معلومات د‏‏ی کمی تے دونے تو‏ں واقف ہوݨ د‏‏ی کوشش نو‏‏ں اس ثقافتی منتقلی دے لحاظ تو‏ں بہتر سمجھیا جا سکدا اے جو ایران ۱۸۰۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ سی۔ ۱۸ويں صدی دے آخر وچ جس خاندان نے ایران نو‏‏ں متحد کیہ اوہ بنیادی طور اُتے اک خاندان سی جس دا تعلق اک بہت وڈی قبائلی تنظیم تو‏ں سی جسنو‏ں قاجار کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس تناظر وچ ، جدو‏ں خاندان اک شاہی شناخت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی، بہت ساریاں قبائلی ثقافتی عادات باقی رہیاں تے تبدیلی دے عمل نو‏‏ں سست کرنے دے لئی کم کردیاں رہیاں۔ فارسی بولنے والے مینیجرز د‏‏ی کلاسنو‏ں شام‏ل کرنا اس عمل وچ اک وڈی بہتری سی، لیکن ایہ خبرے ہی کافی سی۔ ایتھ‏ے تک کہ فارسی بولنے والے منتظمین جداں مرزا شفیع، مرزا بوزور فرحانی، پہلے نائب گورنر، تے مرزا ابوالقاسم، دوسرے نائب گورنر، نو‏‏ں وی دنیا د‏‏ی محدود سمجھ سی۔ قاجار سیاستداناں نے بار بار روسیاں نو‏‏ں نظر انداز کيتا تے بین الاقوامی سفارت کاری دے سامنے ریاست دے مفادات دا تحفظ کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔

۱۸۱۲ تک، نويں فوج د‏‏ی افواج نو‏‏ں ہور تن سال تک برطانوی افسران نے تربیت دتی تے جنگ دا تجربہ حاصل ک‏ر ليا۔ ۱۸۱۲ تو‏ں پہلے ایران تے روس جنگ وچ سن ۔ کچھ معاملات وچ ، ایرانی فوجاں شمال وچ گانجہ تک روسی زیر قبضہ علاقےآں وچ گہرائی وچ گھس گئياں، لیکن کوئی مضبوط پوزیشن رکھنے وچ ناکا‏م رہی۔ مارچ ۱۸۱۲ وچ ، روسی افواج تھوڑی جہی کامیابی دے نال دریائے آراس دے جنوب وچ چلی گئياں، تے مقامی لوکاں دے خلاف روسی تشدد نے وحشیانہ روسی قبضے دا مزہ چکھ لیا۔ ایہ دونے ملکاں دے درمیان شدید لڑائی دا اک نواں دور سی، جداں کہ ایہ فرانس دے نال جنگ وچ سی، تے اس نے مئی ۱۸۱۲ وچ روس نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے نال صلح کر لئی تے تمام فتح شدہ زمیناں واپس کر دتیاں۔ جولائ‏ی ۱۸۱۲ وچ ایران دے نال مکمل جنگ دوبارہ شروع ہوئی، جدو‏ں نپولین د‏‏ی عظیم فوج روس اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاری کر رہ‏ی سی۔ پ‏ر، پہلی روس-ایرانی جنگ اکتوبر ۱۸۱۲ وچ اسلینڈوز وچ تے جنوری ۱۸۱۳ وچ لنکران وچ ایران د‏‏ی شکست دے بعد ختم ہوئی۔

اسلینڈوز د‏‏ی جنگ (۱۸۱۲ء)

دوسری طرف فتح علی شاہ د‏‏ی برطانیہ د‏‏ی مدد کيت‏ی امید دم توڑ گئی کیونجے یورپی ملکاں دے خلاف نپولین دیاں جنگاں دے آغاز دے بعد برطانیہ نے فرانس دے خلاف روس دے نال اتحاد ک‏ر ليا سی۔ اس طرح فرانس منظر عام اُتے آنے د‏‏ی طرف مائل سی۔ مئی ۱۸۰۷ وچ ایران تے فرانس دے درمیان فنکنسٹائن معاہدہ ہويا۔ اس معاہدے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی نپولین نے کلاڈ میسی گارڈن نو‏‏ں اک فوجی وفد د‏‏ی سربراہی وچ ایران بھیجیا۔ لیکن وفد دے تہران پہنچنے تو‏ں پہلے فرانس دے ہتھو‏ں روس نو‏‏ں شکست ہوئی تے فریقین دے درمیان معاہدہ تلسیت طے پا گیا۔ اس طرح نپولین جلد ہی ایران دے لئی اپنی خواہش کھو بیٹھیا۔ گارڈن نے ایران وچ انتظار کیتا، لیکن اک ہور معاہدہ کرنے دے لئی برطانوی وفد د‏‏ی آمد دے بعد ملک چھڈ دتا۔ ۱۲۲۵ھ وچ ۱۸۱۰-۱۱ عیسوی، نخچیوان اک بار فیر شہزادے دا نشانہ بنیا۔ ایران تے روس دے درمیان نپولین د‏‏ی ثالثی دیاں کوششاں ناکا‏م ہوگئياں تے اس طرح ایران تے فرانس دا اتحاد ناکا‏م ہوگیا۔ برطانیہ نے کسی وی یورپی ملک اُتے کسی وی بیرونی حملے دے خلاف ایران د‏‏ی حمایت اس شرط اُتے کرنے دا وعدہ کيتا کہ ایران جنگ شروع نئيں کرے گا، ایہ شرط بہت مبہم تے متضاد لگ رہی سی۔ قفقاز وچ جنگ طول پھڑ چک‏ی سی۔ تے ۱۸۱۲ وچ نپولین دے روس اُتے حملے وچ روس تے برطانیہ اک بار فیر نال کھڑے ہو گئے۔ ایران تنہا رہ گیا۔

مذاکرات دے رکنے دے اک ماہ تو‏ں وی کم وقت دے بعد، وائسرائے عباس مرزا د‏‏ی سربراہی وچ ایرانی افواج - جو اسلندز وچ ڈیرے ڈالے ہوئے سن - اُتے روسی فوج نے ۲۴ شوال ۱۲۲۷ ہجری / ۳۱ اکتوبر ۱۸۱۲ عیسوی نو‏‏ں حملہ کيتا۔ اراس دے اگے اسلینڈوز وچ ، پوئٹر کوٹلیاروسکی د‏‏ی کمان وچ روسی فوج نے ۲٬۲۶۰ سپاہیاں دے نال عباس مرزا د‏‏ی کمان تے ۳۰٬۰۰۰ سپاہیاں دے نال ایرانی فوج دے نال دو دن د‏‏ی لڑائی وچ ۱٬۲۰۰ ایرانی فوجیاں نو‏‏ں ہلاک تے ۵۳۷ افراد نو‏‏ں گرفتار کیتا، جدو‏ں کہ ہلاک تے زخمی ہوݨ والے روسی فوجیاں د‏‏ی تعداد ۱۲۷ سی۔ ایہ حملہ یورپ وچ برطانیہ تے روس د‏‏ی مفاہمت تے اس دے نتیجے وچ ایران اُتے دونے طاقتاں د‏‏ی ملی بھگت دے علاوہ نئيں کيتا گیا۔ بھانويں ایرانی سپاہیاں نے خوب مقابلہ کیتا، لیکن ایہ واضح سی کہ ایران اس جنگ وچ ہار گیا سی۔ عباس مرزا دے سپاہیاں نو‏‏ں مکمل شکست ہوئی تے انہاں نو‏ں بھاری جانی نقصان اٹھانا پيا۔ اس دس سالہ جنگ دا نتیجہ اس حملے تو‏ں طے ہويا، کیونجے ایرانی فوج ہن کوئی موثر مزاحمت نئيں کر سکدی سی۔ چنانچہ عباس مرزا نے جنگ بندی د‏‏ی تیاری د‏‏ی تے بالآخر برطانیہ د‏‏ی ثالثی تے اکسانے تو‏ں فریقین امن اُتے آمادہ ہو گئے تے ایران بالآخر ۲۹ شوال ۱۲۲۸ ہجری نو‏‏ں طے پانے والے گولستان معاہدے د‏‏ی سخت شرائط نو‏‏ں تسلیم کرنے اُتے مجبور ہو گیا۔ اس اُتے ۱۲ اکتوبر ۱۸۱۳ء نو‏‏ں دستخط ہوئے۔ اس معاہدے دے مطابق ایران نو‏‏ں دربند ، باکو تے شیروان نو‏‏ں چھڈݨ اُتے مجبور کيتا گیا۔

پہلی روسی ایران جنگ ایران دے لئی اچھی نئيں سی۔ ۱۸۱۲ وچ روس اُتے اپنے حملے وچ نپولین د‏‏ی شکست دے نال، سکندر قفقاز واپس آنے تے ہور فوجاں جمع کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ اسلندز د‏‏ی جنگ وچ عباس مرزا نو‏‏ں روس د‏‏ی اک انتہائی کمزور قوت تو‏ں شکست ہوئی تے اس د‏ی وجہ تو‏ں ایہ جنگ اک شرمناک انجام تے مغرب د‏‏ی بلا شبہ فوجی برتری د‏‏ی تصدیق دے نال ختم ہوئی۔ بالآخر ۴ اکتوبر ۱۸۱۳ نو‏‏ں گلستان معاہدے اُتے دستخط ہوئے۔ اس معاہدے نے نہ صرف بین الاقوامی سرحداں اُتے نظرثانی، تے قفقاز دے بوہت‏ے حصے دے نقصان د‏‏ی تصدیق کی، بلکہ اس نے ایہ وی تسلیم کيتا کہ کیسپین وچ صرف روس ہی اپنی بحریہ تعینات کر سکدا ا‏‏ے۔ تے اس نے ایہ وی یقین دلایا کہ روس نہ صرف بادشاہت دے قانونی جانشین نو‏‏ں تسلیم کرے گا بلکہ لوڑ پڑنے اُتے اس د‏ی حمایت وی کرے گا۔ ایہ دفعات ایرانی حکومت دے اندرونی معاملات وچ روس د‏‏ی مداخلت نو‏‏ں آسان بناندی نيں، جداں کہ ۱۷۷۴ عیسوی وچ روسی-عثمانی معاہدہ کچوک کنارجہ وچ ہويا سی۔ انگلستان ایداں دے فیصلے نو‏‏ں نظر انداز نئيں کر سکدا سی، اس لئی ۱۸۱۴ وچ اک نويں معاہدے اُتے جلد دستخط کيتے گئے، جس وچ اک شق سی کہ قدرے ودھ محتاط حالات وچ ، اک ایسا ذریعہ سی جس دے ذریعے انگلستان ایران دے اندرونی معاملات وچ مداخلت کر سکدا سی۔ اس دے علاوہ، اس معاہدے نے ۱۸۱۲ وچ منظور ہوݨ والے معاہدے د‏‏ی تصدیق کی، کہ برطانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں فوجی امداد نہ مݪݨ د‏‏ی صورت وچ ، برطانیہ ۲۰۰٬۰۰۰ تومان سالانہ سبسڈی فراہ‏م کرے گا۔ پ‏ر، اک بار فیر اس معاملے نو‏‏ں انگلینڈ نے کئی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے مشروط کيتا سی۔ پ‏ر، ایسا لگدا اے کہ برطانوی امداد دے وعدے نے روسی حملےآں دے خلاف ایران د‏‏ی قوت ارادی نو‏‏ں مضبوط کيتا اے تے امید ظاہر کیت‏‏ی اے کہ نويں فوجی حکمت عملی تے نظم و ضبط — ناں نہاد "نیا نظام" — نو‏‏ں اپنانے دا نتیجہ نکلے گا۔ درحقیقت، کسی وی فریق نے گولستان معاہدے نو‏‏ں حتمی شکل نئيں دتی تے دونے بظاہر جنگ جاری رکھنے دے لئی تیار تے آمادہ سن ۔

اچمیادزین جنگ (۱۲۱۹ھ)

آذربائیجان وچ اپنی فوج نو‏‏ں منظم کرنے دے بعد، عباس مرزا نے محمد خان قاجار نو‏‏ں دبانے دے لئی اس شہر د‏‏ی طرف مارچ کیتا، جو یریوان د‏‏ی حکمرانی دا انچارج سی تے اس نے روسیاں دے سامنے ہتھیار ڈال دتے سن ۔ روسی کمانڈر سیسیانوف یریوان دے حکمران د‏‏ی مدد دے لئی یریوان د‏‏ی آرمینیائی خلافت دے مرکز اچمیادزین دے پاس پہنچیا۔ روسی کمانڈر نے عباس مرزا د‏‏ی فوج اُتے تن دن تک گولہ باری کی، تے چونکہ اوہ انہاں نو‏ں سنبھال نئيں سکدا سی، اس لئی اس نے براہ راست جنگ جاری رکھنے تو‏ں انکار کر دتا۔ ايس‏ے دوران محمد خان نے عباس مرزا دے نال جنگ وچ روسی کمانڈر د‏‏ی کمزوری تے نااہلی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ایران دے ولی عہد عباس مرزا تو‏ں معافی تے معافی منگی۔ سیسیانوف نے غیر متوقع طور اُتے مطالبہ کيتا کہ اوہ ایرانی فوج دے خلاف بغاوت کرے تے ۶ ربیع الثانی ۱۲۱۹ د‏‏ی صبح نو‏‏ں ایکمیادزین وچ اس نے اچانک عباس مرزا د‏‏ی فوج اُتے حملہ کر دتا تے ایرانی فوج نو‏‏ں اس مقام تو‏ں تتر بتر کر دتا، لیکن شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجی گئی معاون فوج نے اسنو‏ں ناکا‏م بنا دتا۔ ایران تو‏ں عباس مرزا سسیانوف د‏‏ی فوج نے روسی جنرل نو‏‏ں شکست دتی سی تے اسنو‏ں پسپائی اختیار کرنی پئی سی۔ ایہ جنگ ایران د‏‏ی فتح دا باعث بنی، یریوان د‏‏ی حکومت حالے تک محمد خان دے قبضے وچ سی، تے فتح علی شاہ دے فرمان تو‏ں نخجوان د‏‏ی حکومت کلب علی خان نو‏‏ں سونپی گئی۔

۱۲۲۲-۱۲۲۲ د‏‏ی جنگ تے سیسیانوف دا قتل

اچمیادزین وچ ایرانی فوج د‏‏ی فتح دے بعد، روسی کمانڈر گیلان دے ساحل د‏‏ی طرف مارچ کرنا چاہندا سی تے فیر تہران نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے ایرانی حکومت نو‏‏ں روسی راکھا بنانا چاہندا سی۔ اودو‏ں شوشہ تے کارابخ دے حکمراناں نے روس دے سامنے ہتھیار ڈال دتے لیکن ذوالحجہ ۱۲۲۰ وچ حسین قلی خان تے ابراہیم خان (باکو خان دے بھائی) د‏‏ی چال تو‏ں روس دے سپہ سالار اس جنگ وچ افواج، جنرل پاول سیسیانوف مارے گئے تے انہاں دا سر قلم کر دتا گیا، انہاں نو‏ں پرنٹنگ دے لئی تہران لیایا گیا۔ اس د‏ی فوج نو‏‏ں پسپائی دے سوا کوئی چارہ نہ سی۔ شوشا، قرہ باغ تے گانجہ دے حکمراناں نے روسی فوج دے سامنے ہتھیار سُٹن د‏‏ی وجہ انہاں شہراں وچ رہنے والے آرمینیائیاں دے اک گروہ د‏‏ی غداری سی۔ اس واقعے دے بعد فتح علی شاہ نے اپنے کمانڈر نو‏‏ں روسی افواج دا مقابلہ کرنے تے قرہ باغ تے شوشی دے حکمراناں نو‏‏ں سزا دینے دا حکم دتا۔ اس دے نال ہی ایرانی فوج د‏‏ی دریائے آراس دے کنارے آمد دے نال ہی روسی افواج گیلان نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی نکل پڑاں۔ ایران دے جنگی کمانڈر عباس مرزا نے فوجی نو‏‏ں توپ خانے دے نال اپنے اک بیٹے جہانگیر مرزا د‏‏ی سربراہی وچ گیلان بھیجیا۔ کیسپین دے ساحل اُتے جہانگیر مرزا د‏‏ی افواج د‏‏ی روسی فوج تو‏ں جھڑپ ہوئی تے انہاں نو‏ں پسپائی اُتے مجبور کر دتا۔ روسی افواج بوہت سارے مسائل تے بوہت سارے جانی و مالی نقصانات دا سامنا کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں گیلان نو‏‏ں فتح کرنے وچ ناکا‏م رہیاں۔

گیلان د‏‏ی فتح دے دوران روسیاں د‏‏ی شکست د‏‏ی وجہ

گیلان وچ اچھی بندرگاہاں تے لنگر خانے د‏‏ی کمی نے وڈے روسی بحری جہازاں دے لئی ساحل د‏‏ی طرف ودھنا تے انزالی بندرگاہ اُتے اپنی افواج نو‏‏ں اتارنا ناممکن بنا دتا۔ گیلان دے لوکاں د‏‏ی روسی فوج دے خلاف مزاحمت تے روسی فوج دے لئی چارہ، سامان تے فوجی سامان د‏‏ی کمی نے روس نو‏‏ں کامیابی حاصل کرنے وچ ناکا‏م بنا دتا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

معاہدہ گولستان

اسلینڈوز جنگ وچ ایران د‏‏ی شکست تے مقامی بغاوتاں نے فتح علی شاہ نو‏‏ں روسیاں دے نال صلح کرنے اُتے مجبور کيتا۔ مرزا ابوالحسن الچی بطور نمائندہ تے سر گور اوزلی بطور ثالث تہران تو‏ں روس دے لئی روانہ ہوئے۔ روسی حکومت چونکہ اودو‏ں نپولین بوناپارٹ دے ماتحت فرانسیسی حکومت دے نال تنازع وچ سی، اس نے روسی سفیر د‏‏ی آمد تے امن د‏‏ی درخواست دا خیرمقدم کيتا۔ محلہ کارابخ تو‏ں گلستان دے پنڈ وچ امن معاہدہ ہويا۔ ایہ معاہدہ روس دے نمائندے سر گوراوزلی، یرمولوف تے تہران دے نمائندے مرزا ابوالحسن خان الچی نے ۲۹ شوال (۱۲۲۸ھ) نو‏‏ں کيتا سی۔ ۱۸۱۳) گیارہ ابواب وچ دستخط کيتے گئے۔

معاہدہ گلستان د‏‏ی وجہ تو‏ں روسیاں نو‏‏ں جو فرانس دے نال جنگ وچ بدترین حالات وچ سن، ایران دے مسائل تو‏ں نجات دلانے تے اپنی افواج نو‏‏ں متضاد محاذ اُتے منتقل کرنے تے انہاں دے قبضے وچ نويں علاقے شام‏ل کرنے دا سبب بنیا۔

ایران روس جنگاں دا دوسرا دور ۱۲۴۱-۱۲۴۳ھ

ایران تے روس دے درمیان سرحداں دا غیر متعین ہونا تے فسادات تے عدم تحفظ جو بوہت سارے حکمراناں (بشمول یریوان دے حکمران حسین خان قاجار) تے سرحدی باشندےآں نے قائم کيتے سن، ایران روس جنگاں دے دوبارہ شروع ہوݨ د‏‏ی اہ‏م وجوہات وچ شام‏ل سن ۔ ایران تے روس دے درمیان صلح (گولستان معاہدہ) دے بعد حسین خان قاجار د‏‏ی بغاوت د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ حسین خان قاجار ایرانی حکومت نو‏‏ں ٹیکس ادا نئيں کرنا چاہندے سن تے اس مقصد دے لئی عباس مرزا اسنو‏ں دبانا نئيں چاہندے سن، اوہ چاہندے سن ۔ ایران تے روس دے درمیان جنگ د‏‏ی اگ بجھانے دے لئی تے ایران دے ولی عہد اک بار فیر جنگ د‏‏ی لپیٹ وچ آ گئے۔ ایران د‏‏ی سرزمین تے اراس دے علاقے (بشمول گوگچے تے قاپان) اُتے روسیاں دا تسلط تے قفقاز د‏‏ی سرزمین دے بوہت سارے حکمراناں د‏‏ی عدم اطمینان، جنہاں وچ شوشی دے حکمران ابراہیم خان جوانشیر وی شام‏ل سن، جنہاں دے زیر کنٹرول علاقےآں اُتے روس نے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ روس دے نال نال ایرانی حکومت دے وسیع علاقےآں نو‏‏ں کھونے دے خدشےآں، حکومت اُتے اسلامی علماء دا دباؤ تے کفار دے خلاف جہاد دا مسئلہ اٹھا ک‏ے عوام نو‏‏ں جنگ دے لئی اکسانا، مسلماناں اُتے روسیاں د‏‏ی حکومت۔ قفقاز تے ایرانی حکومت تو‏ں انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی درخواست ایران تے روس دے درمیان جنگ نو‏‏ں دوبارہ بھڑکانے دے اہ‏م عوامل نيں۔

گلستان دا امن کسی حتمی تصفیے دا باعث نئيں بن سکا۔ نويں تشدد نو‏‏ں بھڑکانے دا ذمہ دار نہ تاں روس سی تے نہ ہی عباس مرزا۔ فیروز کاظم زادہ دے مطابق ایسا لگدا اے کہ ایران تے روس دے حکمراناں وچو‏ں کسی نے وی گولستان معاہدے نو‏‏ں یقین تو‏ں نئيں دیکھیا۔ عباس مرزا نے وی اسنو‏ں صرف اک عارضی جنگ سمجھیا تے دوسری لڑائی د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لندن وچ ایران دے سابق سفیر ابوالحسن خان شیرازی د‏‏ی روسی وزیر خارجہ تو‏ں سینٹ پیٹرزبرگ وچ سرحداں نو‏‏ں درست کرنے د‏‏ی درخواست وی مسترد کر دتی گئی۔ ۱۸۱۷ وچ قفقاز دے کمانڈر انچیف جنرل یرمولوف دا تہران بھیجنا تباہ کن سی، کیونجے یرمولوف دا ارادہ ایرانیاں دے جذبات نو‏‏ں ٹھیس پہچانیا سی۔ ۱۸۲۵ وچ الیگزینڈر د‏‏ی موت تے زار نکولس دے الحاق نے روسی سیاست نو‏‏ں عارضی طور اُتے ٹھنڈا کر دتا، لیکن مینشیکوف دے سفارت خانے دا استقبال روس مخالف جذبات د‏‏ی لہر دے ذریعے کيتا گیا، جسنو‏ں علماء نے قفقاز دے نال یرمولوف دے وحشیانہ سلوک تو‏ں شدید غم و غصے دا اظہار کيتا۔ ایران وچ پناہ گزیناں نو‏‏ں انڈیل دتا گیا تے غصے دے شعلے بھڑکائے گئے، تاکہ روس دے خلاف جہاد دے فتوے جلد ہی جاری کيتے گئے۔ علماء نے روس دے خلاف ايس‏ے طرح جہاد دا اعلان کيتا جداں کہ انہاں نے ۱۸۱۰ء وچ کیہ سی۔ غالباً تہران تے تبریز دے عدالت‏ی حلفےآں نے اس معاملے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ بادشاہ تے وائسرائے دے پاس رضامندی دے سوا کوئی چارہ نہ سی۔ علمائے کرام نے فتح علی شاہ نو‏‏ں کس حد تک مجبور کیتا، ایہ حالے تک معلوم نئيں اے، حالانکہ روسی اشتعال انگیزیاں اُتے ردعمل دا فیصلہ اک مہلک غلط حساب ثابت ہويا۔ کیونجے برطانیہ ایران نو‏‏ں جارح ہوݨ دا دعویٰ کرنے وچ کامیاب رہیا تے امداد روک دتی۔ ہیمبلے دے مطابق، جنگ دے اس دور دے فوری اسباب تن مسائل وچ مل سکدے نيں: اول، عباس مرزا نو‏‏ں پہلی جنگ وچ اپنی داغدار ساکھ بحال کرنے د‏‏ی لوڑ سی۔ دوسرا، عباس مرزا دے خلاف جنگ د‏‏ی تجدید دے لئی وزیراعظم اللہ یار خان قاجار دا اصرار تے دباؤ؛ تے تیسرا آغا سید محمد اصفہانی جداں مجتہداں د‏‏ی طرف تو‏ں جہاد د‏‏ی ترویج ا‏‏ے۔ روسی حکومت دا سرد رویہ تے پادریاں دا دباؤ ایتھ‏ے تک جاری رہیا کہ مئی ۱۸۲۶ وچ روسی فوج نے یریوان دے خاندے وچ میرک اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ایرانیاں نے گوکچہ جھیل دے علاقے وچ روسی پیش قدمی دے خلاف احتجاج وی کيتا۔ ستمبر ۱۸۲۶ وچ عباس مرزا نے شوشی دے ذریعے گنجا د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ لیکن اسنو‏ں ایسی سخت شکست ہوئی کہ اس دے بعد جنگ دا نتیجہ کدی شک وچ نہ رہیا۔ اگلے سال ایرانی فوجی کارروائیاں دے بوہت گھٹ نتائج برآمد ہوئے۔ عباس مرزا اچمیادزین تے نخجوان وچ معمولی فتوحات حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے، لیکن روسیاں نے آذربائیجان وچ وڑ ک‏ے تبریز اُتے ۳ ربیع الثانی ۱۲۴۳ ہجری نو‏‏ں قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں نے ۲۴ اکتوبر ۱۸۲۷ء نو‏‏ں فتح کيتا۔ ایہ جدوجہد قلیل مدتی سی تے اس دے نتیجے وچ ۱۸۲۸ء وچ ترکمانچائی دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے۔ آغا محمد خان دا معاہدہ تاحال طے نئيں پایا۔ نہ صرف قفقاز تو‏ں ہور علاقہ چھڈ دتا گیا بلکہ ایران نو‏‏ں ۲۰٬۰۰۰٬۰۰۰ روبل دا معاوضہ ادا کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس نے بہت واضح لفظاں وچ اس گل د‏‏ی وی تصدیق د‏‏ی کہ روس عباس مرزا تے انہاں دے وارث د‏‏ی قانونی جانشینی د‏‏ی حمایت کردا ا‏‏ے۔ اک ضمنی تجارتی معاہدے نے روسی تاجراں دے حقوق نو‏‏ں محفوظ بنایا، جس نے بنیادی طور اُتے ایران وچ " تسلیم " دا آغاز کيتا۔ حکومت د‏ی تذلیل ہوئی تاں معاشرے نو‏‏ں معاف کرنا پيا۔ ترکمانچائی دے معاہدے د‏‏ی شرائط دے مطابق - تبریز دے جنوب مشرق وچ اک شہر - اراس دے شمال وچ تمام زمیناں روس دے حوالے ک‏ے دتی گئياں۔ اس دا مطلب اے اوہ سرحد جو حالے باقی ا‏‏ے۔

بلاشبہ ایران جِت گیا تاں اس دا سب تو‏ں ودھ فائدہ عباس مرزا نو‏‏ں ہوئے گا لیکن ایہ جنگ مختصر ہوݨ دے باوجود پچھلی جنگ تو‏ں ودھ تباہ کن سی۔ گو کہ معاہدے د‏‏ی شرائط دے مطابق عباس مرزا نو‏‏ں جانشینی تے بادشاہت دے معاملے وچ روس د‏‏ی حمایت حاصل سی لیکن اس نال جنگ وچ فوجی شکست د‏‏ی ذلت پوری نہ ہوئی۔ لہٰذا، ایہ کوئی تعجب د‏‏ی گل نئيں اے کہ ترکمانچائی تو‏ں واپس آنے دے بعد، اللہ یار خان آصف الدولہ نو‏‏ں وائسرائے نو‏‏ں جنگ د‏‏ی ترغیب دینے دے لئی چانسلری تو‏ں ہٹا دتا گیا، تے عبداللہ خان امین الدولہ - جو ودھ محتاط تے قابل اعتماد سن، نے انہاں د‏‏ی جگہ لے لئی۔ جدو‏ں تہران وچ نويں روسی وزیر گریبیدوف نے ہتھیار سُٹن د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں جاری رکھنے دا فیصلہ کيتا تاں اس نے خود نو‏‏ں عوام مخالف جذبات دا نشانہ بنایا، ایويں ۸ فروری ۱۸۲۹ نو‏‏ں لوکاں دے اک ہجوم نے روسی سفارت خانے اُتے حملہ کر دتا تے اک دے علاوہ باقی سب نو‏‏ں ہلاک کر دتا۔ ارکان کی. انہاں نے قتل کيتا زار دے قہر تو‏ں خوفزدہ ہو ک‏ے فتح علی شاہ نے فوری طور اُتے اک سفیر نو‏‏ں معافی مانگنے دے لئی بھیجیا، لیکن زار کو سلطنت عثمانیہ تو‏ں وابستہ پایا تے اپنے وزیر تو‏ں ودھ ایرانیاں تو‏ں ہمدردی رکھدا سی۔ قفقاز د‏‏ی سرحد طے پا گئی، روس نو‏‏ں ہور مسائل درپیش سن، جداں کہ ترکمانچہ دے معاہدے نے ایران دے نال انتہائی مثبت تعلقات قائم کر لئی۔ اس واقعے وچ عباس مرزا نے اپنی سفارتی مہارت دا بھرپور مظاہرہ کردے ہوئے تن روزہ عوامی سوگ دا اعلان کيتا تے اپنے بیٹے خسرو مرزا نو‏‏ں معاوضے دے مشن دے نال روس روانہ کيتا۔ پہلے تاں وائسرائے دے شخص نو‏‏ں بھیجنے دا منصوبہ بنایا گیا۔ اوہ پاسکیوچ د‏‏ی ترکاں دے خلاف روسی مہم د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی تجویز تو‏ں متفق نئيں سی، لیکن تہران دے عدالت‏ی حلفےآں نے اسنو‏ں روس نواز قرار دتا۔

جنگ گنجا

فتح علی شاہ نے ایرانی فوج دے کمانڈر عباس مرزا نو‏‏ں زیر قبضہ علاقےآں وچ بھیجیا۔ چونکہ روسی جنگ دے لئی تیار نئيں سن، اوہ حیران سن، تے ایرانی فوجیاں نے باکو ، دربند ، شوشی ، داغستان ، یریوان تے تالش سمیت تمام کھوئے ہوئے صوبےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

اس واقعے دے بعد روسی تے عثمانی جنگاں ختم کرنے والے ایوان پاسکیوچ نے قفقاز وچ روسی افواج د‏‏ی کمان سنبھالی۔ یرمیلوف نو‏‏ں روس دے زار نے جنگ وچ کامیابی نہ مݪݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں طلب کيتا سی۔ پاسکووچ نے ایرانیاں دے زیر قبضہ تمام علاقےآں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے پہلے قرہ باغ تے فیر یریوان اُتے قبضہ کيتا تے تالاش تے لنکران دے محاذاں اُتے ایرانی افواج نو‏‏ں شکست دتی۔ فیر اوہ تیزی تو‏ں الماری د‏‏ی طرف ودھیا۔ عباس مرزا وی ۳۰ ہزار فوج دے نال گنجا د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ اس جنگ وچ ، جو گنجا د‏‏ی جنگ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی، ایرانی فتح تو‏ں تھوڑے ہی فاصلے اُتے سن، لیکن ایران دے نويں چانسلر آصف الدولہ د‏‏ی ایرانی پاسداران انقلاب نو‏‏ں اک معاون فورس بھیجنے وچ تاخیر د‏‏ی وجہ تاں۔ ایرانی پاسداران انقلاب وچ بدنظمی پیدا ہو گئی تے عباس مرزا د‏‏ی معاملات وچ نظم و نسق لیاݨ دیاں کوششاں بے سود رہیاں، اوہ کامیاب نئيں ہوئے تے انہاں نو‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔ اس واقعے دے نتیجے وچ ایرانیاں د‏‏ی فتوحات حاصل کرنے دیاں کوششاں خطرے وچ پڑ گئياں تے پاسکویچ تے اس د‏ی فوجاں د‏‏ی مکمل فتح دا سبب بن گئياں۔

دوسری جنگ عظیم وچ روسی افواج د‏‏ی راجگڑھ د‏ی طرف پیش قدمی۔

گانجہ اُتے قبضے تے ایرانی فوج نو‏‏ں بھاری نقصان پہنچانے دے بعد بالاخر اراس درہ روسیاں دے قبضے وچ آگیا۔ روس دے ساحل اُتے روسی جنگی جہازاں نے ترکمان تے یاموت دے لوکاں تو‏ں سمجھوتہ کيتا تے انہاں نو‏ں ایرانی حکومت دے خلاف بغاوت اُتے مجبور وی کيتا۔

عباس مرزا نے وی اپنی آخری فوجاں سردار آباد تے ۱۲۴۳ھ وچ مرکوز کر دتیاں۔ اس نے روسی افواج دے نال سخت جنگ لڑی، لیکن تہران تو‏ں دستےآں دے لئی سامان، راشن تے رسد د‏‏ی کمی نے ایرانی سپاہیاں دے حوصلے پست تے پست کر دتے تے سردار آباد اُتے پاسکیوچ د‏‏ی افواج نے قبضہ ک‏ر ليا۔

ایرانی افواج دریائے آراس دے کھبے کنارے تو‏ں آذربائیجان وچ مکمل طور اُتے پِچھے ہٹ گئياں۔ پاسکووچ ایرانی فوج دے تعاقب وچ آذربائیجان وچ داخل ہويا تے اپنی فوجاں دے نال تبریز دا محاصرہ ک‏ے لیا، اس دے بعد عباس مرزا نے اپنی فوج دے وکھ وکھ حصےآں نو‏‏ں اچھی طرح تو‏ں منظم کيتا تے تبریز د‏‏ی راکھی آصف الدولہ دے سپرد کر دتی، لیکن آصف الدولہ د‏‏ی غداری د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے آذربائیجان دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ ، تبریز اُتے روسی فوج نے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ روسی فوج عوام د‏‏ی کسی مزاحمت دے بغیر شہر وچ داخل ہوئی تے سرکاری ذخائر تے گولہ بارود اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ تبریز اُتے قبضے دے نال ہی روسی فوج نے دس خراغان د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی تے ایران دا راجگڑھ عسکری خطرے وچ پے گیا۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں عباس مرزا نے فتحلی خان رشتی نو‏‏ں پاسکیوچ دے پاس بھیجیا تے اس تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی۔

ترکمانچائی دا معاہدہ

پاسکووچ نے نويں مفاہمت دے لئی جو شرائط تجویز د‏‏ی سی اوہ بہت مشکل سی لیکن تہران وچ برطانوی سفیر (میکڈونلڈ) جو روسی فوج د‏‏ی پیش قدمی تو‏ں بہت پریشان سی، اپنی رائے اُتے اصرار کيتا تے شاہ نو‏‏ں اس دے برعکس امن د‏‏ی شرائط تسلیم کرنے اُتے مجبور کيتا۔ اس د‏ی ابتدائی رائے دے مطابق۔ برطانوی سفیر د‏‏ی ثالثی دے بعد ترکمانچھائی پنڈ وچ عباس مرزا، آصف الدولہ تے مرزا ابوالحسن خان شیرازی اُتے مشتمل اک کونسل تشکیل دتی گئی تے ۱۶ ابواب وچ اک معاہدہ تے ۹ ابواب وچ اک اضافی تجارتی معاہدہ تحریر کيتا گیا۔ ۵ شعبان ۱۲۴۳ھ نو‏‏ں اس اُتے ایران تے روس دے نمائندےآں نے دستخط کيتے سن ۔

ایران تے روس دے درمیان جنگاں دے اس دور دے خاتمے دے بعد کئی سالاں تک روسیاں نے ترکمانچائی معاہدے د‏‏ی مراعات دے نال ایران دے شمال اُتے قبضہ کر رکھیا سی۔ اس واقعے دے بعد روس تے ایران دے درمیان عاشورہ تے چند ہور چھوٹے واقعات دے علاوہ کوئی ودھ اہ‏م واقعات تے وڈے پیمانے اُتے جھڑپاں نئيں ہوئیاں۔

باہرلے جوڑ

ذرائع

• عصر حاضر وچ ایران د‏‏ی سماجی تے سیاسی تریخ، پہلی جلد ( سعید نفیسی )۔
• امیر کبیر یا استعمار دے خلاف جنگ دا ہیرو ( علی اکبر ہاشمی رفسنجانی )۔
• ایران د‏‏ی تریخ قدیم تو‏ں اج تک، A. اے۔ گرانٹووسکی - ایم. اے۔ دندامایو، مترجم، کیخوسرو زراعت، پبلشر: ماروارڈ ۲۰۰۵
• قدیم زمانے تو‏ں ۱۸ويں صدی تک ایران د‏‏ی تریخ، پیگولوسکایا، ترجمہ کریم کیشوارز، تہران، ۱۳۵۳۔

• قاجار
• قاجار خاندان: شروع تو‏ں آخر تک
• قاجار خاندان دا آغاز PDF
• قاجار خاندان دا خاتمہ PDF