شاہ ولی اللہ

شاہ ولی اللہ
جم	21 فروری 1703
وفات	20 اگست 1762 (59 سال)  دہلی
شہریت	مغلیا سلطنت
نسل	ہندوستانی
اولاد	عبد العزیز محدث دہلوی
والد	شاہ عبد الرحیم دہلوی
عملی زندگی
مادر علمی	مدرسہ رحیمیہ
پیشہ	الٰہیات دان ،  فلسفی ،  محدث
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  فارسی
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  فقہ ،  اصول فقہ
کارہائے نمایاں	کتاب
ترمیم

مسلمانان ہند و پاک دے دورِ زوال دی اہم ترین شخصیت (پیدائش: 1703ء، انتقال:1762ء) برصغیر پاک و ہند وچ جدوں مسلماناں دا زوال شروع ہویا تو بوہت توں لوگاں نے سنجیدگی دے نال زوال دے وجہاں اُتے غور کرنا شروع کیتا انہاں لوگاں وچ عہد مغلیہ دے مشہور عالم تے مصنف شاہ ولی اللہ (1703ء تا 1763ء) دا ناں سب توں نمایاں اے۔ مجدد الف ثانی تے انہاں دے ساتھیاں نے اصلاح دا جو کم شروع کیدا سی شاہ ولی اللہ نے اس کم دی رفتار تے تیز کردتی۔ انہاں دونے وچ بس ایہ فرق سی کہ مجدد الف ثانی چونکہ مسلماناں دے عہد عروج وچ ہوئے سن اس لئی انہاں دی توجہ زیادہ تر انہاں خرابیاں ول رہی جو مسلماناں وچ غیر مسلماں دے میل جول دی وجہ توں پھیل گئاں تھاں لیکن شاہ ولی اللہ چونکہ اک ایسے زمانے توں تعلق رکھدے سن جدوں مسلماناں دا زوال شروع ہو گیا سی اس لئی انہاں نے مسلماناں دے زوال دے وجہاں اُتے وی غور کیتا تے اس دے علاج دے وی طریقے دسے۔

ابتدائی زندگی

شاہ ولی اللہ مجدد الف ثانی دے انتقال دے تقریباً 80 سال بعد دہلی وچ پیدا ہوئے۔ 7 سال دی عمر وچ قرآن حفظ کیتا اوہ حالے چار سال دے سن کہ شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر دا انتقال ہو گیا۔ اس دے چند سال بعد مغلاں دی عظیم الشان سلطنت ٹکڑے ٹکڑے ہونا شروع ہو گئی۔ سارے ملک وچ بے امنی پھیل گئی تے مرہٹے ملک دے بوہت وڈے حصے اُتے قابض ہونے دے بعد دہلی اُتے قبضہ کرنے دا خواب دیکھنے لگے۔

مسلماناں دی نہ صرف سیاسی حالت خراب سی بلکہ اوہ اخلاقی حیثیت توں وی زوال ول جا رہے سن۔ آرام طلبی، عیش و عشرت، دولت توں محبت، خود غرضی، بے ایمانی تے اسی قسم دی دوسری خرابیاں انہاں وچ عام ہو گئی تھاں۔ شاہ ولی اللہ نے اپنی تصنیف و تالیف تے اصلاح دا کم اسی نازک زمانے وچ شروع کیتا۔ انہاں دی کوشش سی کہ اک طرف مسلماناں وچ اتحاد پیدا ہو تے اوہ فیر توں اک مضبوط سلطنت قائم کرو تے دوسری طرف اپنی اخلاقی خرابیاں نوں دور کرکے تے غیر اسلامی طریقاں و رسوم و رواج نوں چھڈ نوں دورِ اول دے مسلماناں جیسی زندگی اختیار کر لیں۔

اصلاح دا کم

انہاں نے مسلماناں نوں سیاسی حیثیت توں مضبوط بنانے دے لئی بادشاہاں تے امرا توں خط کتابت وی دی۔ چنانچہ احمد شاہ ابدالی نے اپنا مشہور حملہ شاہ ولی اللہ دے خط اُتے ای کیتا جس وچ اس نے پانی پت دی تیسری لڑائی وچ مرہٹےآں نوں شکست دی سی۔

شاہ ولی اللہ نے سماجی اصلاح دا وی کم کیتا۔ مسلماناں وچ ہندوؤں دے اثر دی وجہ توں بیوہ عورتاں دی شادی بری سمجھی جانے لگی سی۔ شاہ ولی اللہ نے اس رسم دی مخالفت دی اسی طرح انہاں نے وڈے وڈے مہر باندھنے تے خوشی و غم دے موقع اُتے فضول خرچی توں روکا۔ حضرت شاہ ولی اللہ امت دے کلیدی مسائل نوں مستقبل دی نظر توں وی دیکھدے سن۔

انہاں نے مسلماناں دے مختلف فرقاں دے اختلافات نوں ختم کرنے دی کوشش دی تے اس اُتے زور دتا کہ اختلاف دی صورت وچ انتہا پسندی دی جگہ اعتدال توں کم لیا جائے۔

انہاں نے تصوف دی وی اصلاح دی تے پیری مریدی دے طریقاں نوں غلط راستے توں ہٹایا۔

کارنامے

شاہ ولی اللہ دا اک وڈا کارنامہ قرآن مجید دا فارسی ترجمہ اے۔ پاکستان و ہندوستان وچ مسلماناں دی علمی زبان فارسی سی۔ قرآن چونکہ عربی وچ اے اس لئی بوہت کم لوک اس نوں سمجھ سکدے سن۔ شاہ ولی اللہ نے قرآن مجید دا فارسی ترجمہ کرکے اس رکاوٹ نوں دور کر دتا۔ اس طرح زیادہ توں زیادہ لوک اسلام دی تعلیم توں واقف ہونے لگے۔

شاہ ولی اللہ ترجمۂ قرآن دے علاوہ تے بوہت ساری کتاباں دے مصنف نیں ۔ ایہ کتاباں علم تفسیر، حدیث،فقہ، تریخ تے تصوف اُتے نیں ۔ انہاں عالمانہ کتاباں دی وجہ توں اوہ امام غزالی، ابن حزم تے ابن تیمیہ وانگتریخ اسلام دے سب توں وڈے عالماں تے مصنفاں وچ شمار ہُندے نیں ۔

انہاں دی سب توں مشہور کتاب "حجۃ اللہ البالغہ" اے۔ امام غزالی دی "احیاء العلوم" وانگیہ کتاب یھی دنیا دی انہاں چند کتاباں وچوں اے جو ہمیشہ قدر دی نگاہ توں دیکھی جائاں گی۔ اس کتاب وچ شاہ ولی اللہ نے اسلامی عقائد تے اسلامی تعلیمات دی وضاحت دی اے تے دلیلاں دے کر اسلامی احکام تے عقاغد دی صداقت ثابت دی اے۔ اصل کتاب عربی وچ اے لیکن اس دا اردو وچ وی ترجمہ ہو گیا اے۔

شاہ ولی اللہ دہلوی رحمت اللہ علیہ نے اسلامی ریاست تے اس دے نظام دے بارے وچ اک انتہائی قیمتی تے منفرد کتاب ازالۃالخفاء عن خلافۃ الخلفاء فارسی فارسی زبان وچ تالیف دی سی، ایہ کتاب دوہزار توں زائد صفحات اُتے مشتمل اے تے انتہائی پرمغز ابحاث اُتے مشتمل اے .اس کتاب دا اردو ترجمہ مولانا عبدالشکور فاروقی مجددی نے کیتا اے جو قدیمی کتب خانہ آرام باغ کراچی توں شائع ہویا اے۔ مولانا محمد بشیر سیالکوٹی مدیر دارالعلم اسلام آباد نے 2013 وچ اس کتاب دا عربی زبان وچ ترجمہ مکمل کر دتا۔ جو مئی 2016ء وچ دو ضخیم جلداں دارالعلم آبپارہ مارکیٹ اسلام آباد توں شائع ہویا۔

شاہ ولی اللہ اپنی کوششاں دی وجہ توں غزالی، ابن تیمیہ تے مجدد الف ثانی وانگاپنی صدی دے مجدد سمجھے جاندے نیں ۔ حقیقت ایہ اے کہ ہندوستان وچ مسلماناں دے زوال دے بعد جو بیداری پیدا ہوئی تے اس وقت خطے وچ اسلامی جو احیائی تحاریک موجودہ نیں انہاں دے بانی شاہ ولی اللہ ای نیں ۔ شاہ ولی اللہ جتھے خود اک بوہت وڈے عالم، مصلح تے رہنما سن۔ اوتھے اوہ اس لحاظ توں وی وڈے خوش قسمت نیں کہ انہاں دی اولاد وچ ایسے ایسے عالم پیدا ہوئے جنہاں نے ہند وپاک دے مسلماناں دی زندگی وچ انقلاب برپا کر دتا۔

جانشین

شاہ ولی اللہ دے سب توں وڈے صاحبزادے شاہ عبدالعزیز عربی تے فارسی دے انشا پرداز سن تے 60 سال تک دینی علوم تے احادیث دی تعلیم دیندے رہے۔ اوہ انہاں افراد وچ شامل نیں جنہاں دی وجہ توں برصغیر وچ علم حدیث پھیلیا۔

دوسرے صاحبزادے شاہ رفیع الدین دا سب توں وڈا کارنامہ اردو وچ قرآن مجید دا پہلا ترجمہ اے۔

تیسرے صاحبزادے شاہ عبد القادر دہلوی دا سب توں وڈا کارنامہ قرآن مجید دی اردو تفسیر اے جو "موضح القرآن" دے ناں توں مشہور اے۔ ایہ تفسیر اج وی انتہائی مقبول اے۔

چوتھے صاحبزادے شاہ عبدالغنی سن جنہاں دا شمار وی اپنے زمانے دے وڈے عالماں وچ ہُندا سی۔

شاہ ولی اللہ دی اولاد وچ شاہ اسماعیل شہید دا مقام وی بوہت بلند اے. تساں شاہ ولی اللہ دے چوتھے صاحبزادے, شاہ عبدالغنی دے بیٹے سن جنہاں دا شمار وی اپنے زمانے دے وڈے عالماں وچ ہُندا سی۔ شاہ صاحب دے کم نوں سب توں زیادہ ترقی شاہ اسماعیل نے ای دی۔ اوہ کئی اہم کتاباں دے مصنف وی سن جن وچ "تقویۃ الایمان" سب توں زیادہ مقبول ہوئی۔

برصغیر وچ غلبہ اسلام تے اسلامی حکومت دے قیام دی کوشش کرنے والی عظیم شخصیت سید احمد بریلوی شہید, شاہ عبد العزیز دے شاگرد تے شاہ اسماعیل شہید دے ساتھی سن۔ شاہ صاحب نے فک کل نظام دا فتوی دتا جس دا مطلب تمام فرسودہ نظام دا خاتمہ کر دتا جائے تے اس دی جگہ عادلانہ نظام دا قیام کیتا جائے۔

سلسلہ شیوخ

• حضرت شیخ احمدشاہ ولی اللہ محدث دہلویؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد الرحیم دہلویؒ
• حضرت شیخ سید عبد اللہ واسطیؒ
• حضرت شیخ سید آدم بنوری مہاجر مدنیؒ
• حضرت مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندیؒ

حوالے

سانچہ:دہلی کی شخصیات سانچہ:جنوبی ایشیاء اور اسلام